I. ĐẶC ĐIỂM HÌNH THỨC VÀ CHỨC NĂNG

Câu 1: Đọc những đoạn trích sau và trả lời câu hỏi. (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 30)

a) Ông lão chào con cá và nói:

– Mụ vợ tôi lại nổi cơn điên rồi. Nó không muốn làm bà nhất phẩm phu nhân nữa, nó muốn làm nữ hoàng.

Con cá Lời giải chi tiết:

– Thôi đừng lo lắng. Cứ về đi. Trời phù hộ lão. Mụ già sẽ là nữ hoàng.

(Ông lão đánh cá và con cá vàng)

b) Tôi khóc nấc lên. Mẹ tôi từ ngoài đi vào. Mẹ vuốt tóc tôi và nhẹ nhàng dắt tay em Thuỷ:

– Đi thôi con.

(Khánh Hoài, Cuộc chia tay của những con búp bê)

– Trong những đoạn trích trên, câu nào là câu cầu khiến? Đặc điểm hình thức nào cho biết đó là câu cầu khiến?

– Câu cầu khiến trong những đoạn trích trên dùng để làm gì?

Lời giải chi tiết:

– Câu cầu khiến trong các đoạn trích trên là: 

• a. “Thôi đừng lo lắng”, “Cứ về đi”.
• b. “Đi thôi con”.

Vì có chứa các từ mang nghĩa yêu cầu và  sai khiến như: đừng, đi, thôi.

– Các câu cầu khiến trên được dùng để:

• Khuyên bảo: Thôi đừng lo lắng. 
• Yêu cầu: “Cứ về đi”, “Đi thôi con”

Câu 2: Đọc những câu sau và trả lời câu hỏi. (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 30)

a) – Anh làm gì đấy?

    – Mở cửa. Hôm nay trời nóng quá.

b) Đang ngồi viết thư, tôi bỗng nghe tiếng ai đó vọng vào:

– Mở cửa!

– Cách đọc câu “Mở cửa!” trong (b) có khác gì với cách đọc câu “Mở cửa!” trong (a)?

– Câu “Mở cửa!” trong (b) dùng để làm gì, khác với câu “Mở cửa!” trong (a) ở chỗ nào?

Lời giải chi tiết:

– Khi đọc câu “Mở cửa!” ở ý (b), ta phải đọc với giọng nhấn mạnh hơn vì đây là câu cầu khiến khác với câu “Mở cửa!” ở ý (a) vì câu ở ý (a) là câu trần thuật, cần đọc với giọng điệu đều hơn. 

– Câu “Mở cửa!” trong ý (a) dùng để trả lời cho câu hỏi trước đó còn câu “Mở cửa!” ở ý (b) được dùng để yêu cầu, sai khiến.

II. LUYỆN TẬP

Câu 1: Xét các câu sau đây và trả lời câu hỏi: (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 31)

a) Hãy lấy gạo làm bánh mà lễ Tiên vương.

(Bánh chưng, bánh giầy)

b) Ông giáo hút trước đi.

(Nam Cao, Lão Hạc)

c) Nay chúng ta đừng làm gì nữa, thử xem lão Miệng có sống được không.

(Chân, Tay, Tai, Mắt, Miệng)

– Đặc điểm hình thức nào cho biết những câu trên là câu cầu khiến?

– Nhận xét về chủ ngữ trong những câu trên. Thử thêm, bớt hoặc thay đổi chủ ngữ xem ý nghĩa của các câu trên thay đổi như thế nào.

Lời giải chi tiết:

– Đặc điểm hình thức cho biết các câu trên là câu cầu khiến là: chứa các từ mang nghĩa cầu khiến như “hãy, đi, đừng”. 

– Chủ ngữ trong những câu trên đều trực tiếp chỉ người tiếp nhận câu nói hoặc một nhóm người có mặt trong đối thoại. 

– Thêm, bớt hoặc thay đổi chủ ngữ của các câu:

• Con hãy lấy gạo làm bánh mà lễ Tiên vương → tuy nghĩa của câu không thay đổi nhưng đối tượng tiếp nhận câu nói đã được xác định rõ hơn và lời yêu cầu cũng nhẹ nhàng, tình cảm hơn.
• Hút trước đi → nghĩa của câu đã có sự thay đổi khiến lời nói kém lịch sự hơn.
• Nay các anh đừng làm gì nữa, thử xem lão Miệng có sống được không? → nghĩa của câu đã có sự thay đổi, người nói đã được loại ra khỏi những đối tượng tiếp nhận lời đề nghị.

Câu 2: Trong những đoạn trích sau đây, câu nào là câu cầu khiến? Nhận xét sự khác nhau về hình thức biểu hiện ý nghĩa cầu khiến giữa những câu đó. (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 31)

a) Thôi, im cái điệu hát mưa dầm sùi sụt ấy đi. Đào tổ nông thì cho chết!

(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

b) Ông đốc tươi cười nhẫn nại chờ chúng tôi:

– Các em đừng khóc. Trưa nay các em được về nhà cơ mà. Và ngày mai lại được nghỉ cả ngày nữa.

(Thanh Tịnh, Tôi đi học)

c) Có anh chàng nọ tính tình rất keo kiệt. Một hôm đi đò qua sông, anh chàng khát nước bèn cúi xuống, lấy tay vục nước sông uống. Chẳng may quá đà, anh ta lộn cổ xuống sông. Một người ngồi cạnh thấy thế, vội giơ tay hét lên:

– Đưa tay cho tôi mau!

Anh chàng sắp chìm nghỉm nhưng vẫn không chịu nắm tay người kia. Bỗng một người có vẻ quen biết anh chàng chạy lại, nói:

– Cầm lấy tay tôi này!

Tức thì, anh ta cố ngoi lên, nắm chặt lấy tay người nọ và được cứu thoát […].

(Theo Ngữ văn 6, tập một)

Lời giải chi tiết:

– Các câu cầu khiến trong các đoạn trích trên là:

• a. Thôi, im cái điệu hát mưa dầm sùi sụt ấy đi
• b. Các em đừng khóc

– Sự khác nhau về hình thức biểu hiện giữa những câu cầu khiến trên là:

• a. Vắng chủ ngữ và từ ngữ cầu khiến kèm đó là từ đi.
• b. Chủ ngữ của câu là Các em, từ ngữ cầu khiến đó là từ đừng.
• c. Không có chủ ngữ cùng từ ngữ cầu khiến mà chỉ có ngữ điệu cầu khiến.

Câu 3 So sánh hình thức và ý nghĩa của hai câu sau: (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 32)

a) Hãy cố ngồi dậy húp ít cháo cho đỡ xót ruột!

b) Thầy em hãy cố ngồi dậy húp ít cháo cho đỡ xót ruột.

(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)

Lời giải chi tiết:

a. Vắng chủ ngữ khiến câu cầu khiến trở nên không trang nhã hệt như ra lệnh. 

b. Có chủ ngữ khiến câu cầu khiến trở nên nhẹ nhàng hơn, tình cảm của người nói cũng được thể hiện một cách rõ ràng hơn.

Câu 4: Xét đoạn văn sau và trả lời câu hỏi: (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 32)

Dế Choắt nhìn tôi mà rằng:

– Anh đã nghĩ thương em như thế thì hay là anh đào giúp cho em một cái ngách sang bên nhà anh, phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy sang…

(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

Dế Choắt nói với Dế Mèn câu trên nhằm mục đích gì? Cho biết vì sao trong lời nói với Dế Mèn, Dế Choắt không dùng những câu như:

– Anh hãy đào giúp em một cái ngách sang bên nhà anh!

– Đào ngay giúp em một cái ngách!

Lời giải chi tiết:

Dế Choắt nói với Dế Mèn nhằm xin sự giúp đỡ. Sở dĩ Dế Choắt không nói như trên vì Choắt là người nhút nhát, yếu đuối thế nên tự nhận mình là người dưới vì vậy nên lời nói của Dế Choắt cũng có ý khiêm nhường, rào trước đón sau. Hơn nữa lý do không thể dùng hai câu trên để thay thế cho lời nói của Dế Choắt là vì nó không phù hợp với tính cách của nhân vật.

Câu 5: Đọc đoạn văn sau và trả lời câu hỏi. (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 32)

Đêm nay mẹ không ngủ được. Ngày mai là ngày khai trường, con vào lớp Một. Mẹ sẽ đưa con đến trường, cầm tay con dắt qua cánh cổng, rồi buông tay mà nói: “Đi đi con! Hãy can đảm lên! Thế giới này là của con. Bước qua cánh cổng trường là một thế giới kì diệu sẽ mở ra.”

(Theo Lí Lan, Cổng trường mở ra)

Câu “Đi đi con!” trong đoạn trích trên và câu “Đi đi con.” (lời của nhân vật người mẹ trong phần cuối của truyện Cuộc chia tay của những con búp bê có thể thay thế cho nhau được không? Vì sao?

Lời giải chi tiết:

Không thể thay thế chúng cho nhau vì hai câu này có ý nghĩa khác nhau. Trong đoạn văn này, câu nói được người mẹ để khuyên con hãy vững tin vào cuộc đời còn trong đoạn văn rút từ truyện “Cuộc chia tay của những con búp bê” người mẹ bảo con đi cùng mình.