IBAITAP: Bài thơ thể hiện lối sống “nhàn” của Nguyễn Bỉnh Khiêm. Vậy sống “nhàn” theo quan niệm của ông nghĩa là gì? Những hình ảnh và nghệ thuật được ông sử dụng trong bài có gì đặc biệt và qua những hình ảnh đó ta thấy được gì trong cách sống cũng như cốt cách của ông? Cùng ibaitap đến với bài học “Nhàn” hôm nay để cùng tìm hiểu nhé.

I. HOÀN CẢNH SÁNG TÁC BÀI THƠ NHÀN

Bài thơ là bài số 73 được rút từ tập Nôm Bạch Vân quốc ngữ thi, nhan đề của bài thơ là do người đời sau đặt. 

II. TÓM TẮT BÀI THƠ NHÀN

Lời tâm sự thâm trầm mà sâu sắc khẳng định sống nhàn là sống hòa hợp với thiên nhiên, coi thường danh lợi và luôn giữ cốt cách thanh cao trong mọi hoàn cảnh sống.

III. BỐ CỤC BÀI THƠ NHÀN

Bài thơ có thể chia thành 2 phần như sau:

• 6 câu đầu: Hoàn cảnh và quan niệm sống “nhàn” của tác giả.
• 2 câu còn lại: Triết lý về cuộc đời.

IV. HƯỚNG DẪN SOẠN BÀI THƠ NHÀN

Câu 1: Cách dùng số từ, danh từ trong câu thứ nhất và nhịp điệu hai câu thơ đầu. Có gì đáng chú ý? Hai câu thơ ấy cho ta hiểu hoàn cảnh cuộc sống và tâm trạng tác giả như thế nào? (SGK Ngữ văn 10 tập 1- trang 129)

Lời giải chi tiết:

– Trong câu thơ đầu tác giả đã lặp lại từ “một” ba lần cũng với các danh từ đứng sau chỉ công cụ nông ngư.

– Nhịp điệu của hai câu thơ đầu thể hiện sự thong thả và ung dung.

– Hai câu thơ đầu đã thể hiện quan niệm về cuộc sống nhàn, đó là cuộc sống ung dung trong những việc hàng ngày. Cuộc sống nghèo, thanh đạm, nhàn nhã và được chan hòa cùng với thiên nhiên. Sự lặp lại ba chữ “một” đã cho thấy nhu cầu sống của nhà thơ không cao sang mà rất khiêm tốn và bình dị. 

Câu 2: Anh (chị) hiểu thế nào là nơi “vắng vẻ”, chốn “lốn xao”? Quan điểm của tác giả về “dại”, “khôn” như thế nào? Tác dụng biểu đạt ý của nghệ thuật đối trong hai câu 3 và 4? (SGK Ngữ văn 10 tập 1- trang 129)

Lời giải chi tiết:

Em hiểu nơi “vắng vẻ”  và chốn “lao xao: nghĩa là:

• Nơi “vắng vẻ” không phải là xa lánh cuộc đời mà là tìm nơi mình thích và được sống thoải mái, hòa nhập với thiên nhiên. Tránh xa chốn quan trường, lợi lộc để tìm chốn thanh cao.
• Chốn “lao xao” là chốn vụ lợi, chạy theo vinh hoa và vì lợi ích vật chất mà giành giật hãm hại lẫn nhau. Tác giả đã cho thấy cách sống nhàn là tránh xa và không quan tâm đến danh lợi. 

– Hai tiếng “ta dại, người khôn” như lời khẳng định về phương châm sống của Nguyễn Bỉnh Khiêm và trong đó pha chút mỉa mai với người khác. “Ta dại” ở đây có nghĩa là ta ngu dại, đây là cái ngu dại của bậc đại trí. Người xưa thường nói “Đại trí như ngu” nghĩa là người có trí tuệ lớn thường không khoe khoang mà bề ngoài xem như rất vụng dại. Vì vậy khi nhà thơ nói “ta dại” cũng đã thể hiện nên sự kiêu ngạo của mình với cuộc đời.

– Đây là cách nói đời thường chưa phải quan niệm của Nguyễn Bỉnh Khiêm, ông mượn lời nói đời thường để diễn đạt quan niệm sống của mình mặc cho người đời coi là khôn hay dại. Sự đối lập giữa “nơi vắng vẻ với chốn lao xao” như muốn khẳng định cách sống an nhàn ẩn dật tránh xa chốn vinh hoa. Sự tương phản giữa hai vế câu đã làm nổi bật lên ý nghĩa của mỗi vế.

Câu 3: Các sản vật và khung cảnh sinh hoạt trong hai câu 5 – 6 có gì đáng chú ý? Hai câu thơ này cho thấy cuộc sống của Nguyễn Bỉnh Khiêm như thế nào? Phân tích giá trị nghệ thuật của hai câu này? (SGK Ngữ văn 10 tập 1- trang 129)

Lời giải chi tiết:

– Các sản vật và khung cảnh sinh hoạt trong câu 5 và 6 rất giản dị, đạm bạc nhưng lại thanh cao, đó là lối sống hòa nhập cùng cỏ cây hoa lá.

– Nhịp thơ của câu 5 và 6 là 1/3/1/2, nhịp đầu tiên dùng để nhấn mạnh vào các mùa trong năm và cách sống trong từng mùa, đây là cách sống nhàn- sống hòa hợp với thiên nhiên.

– Tất cả các hình ảnh đều gần gũi với cuộc sống thôn quê chất phác, tuy sinh hoạt đạm bạc mà rất thanh cao. Mặc dù sinh hoạt còn khổ cực và thiếu thốn nhưng đó thú nhàn và là cuộc sống mà con người hòa nhập với thiên nhiên. Chính từ cuộc sống nhàn ấy đã tỏa ra nhân cách sáng ngời.

– Cảnh thú cảnh sống nhàn ẩn dật mang triết lý của các Nho sĩ: trong thời loạn lạc người có nhân cách cao đẹp sẽ phải sống xa lánh sự bon chen tầm thường mà tìm đến nơi yên tĩnh bầu bạn cùng vạn vật, họ an lòng với cảnh nghèo khó sống hòa mình với thiên nhiên, vũ trụ và giữ cốt cách thanh cao, trong sạch.

Câu 4: Với điển tích được vận dụng trong hai câu cuối, anh (chị) cảm nhận như thế nào về nhân cách của Nguyễn Bỉnh Khiêm? (SGK Ngữ văn 10 tập 1- trang 130)

Lời giải chi tiết:

– Với điển tích được vận dụng trong hai câu cuối ta thấy bài thơ đã thể hiện được quan niệm sống mang tính triết lý của Nguyễn Bỉnh Khiêm đó là sống ẩn dật, tránh xa sự bon chen tầm thường để giữ cho mình cốt cách trong sạch.

– Đây là triết lý của đạo Nho: Sự suy – thịnh đều là quy luật của vũ trụ, bất kể đất nước hay triều đại nào thì cũng có lúc hưng, lúc vong. Nhà nho đã hiểu được ý Trời nên khi nào làm quan khi nào ở ẩn đều tuân theo mệnh Trời. Người nhà Nho chân chính sẽ đều tự coi mình là cao quý, họ phải giữ cho tâm hồn và cốt cách trong sạch không được bị thói đời làm hoen ố. 

⇒ Hai câu thơ cuối đã cho thấy tâm hồn cùng nhân cách của tác giả đó là một kẻ sĩ thanh cao, trong sạch.

Câu 5: Quan niệm sống nhàn của Nguyễn Bỉnh Khiêm là gì? (SGK Ngữ văn 10 tập 1- trang 130)

Lời giải chi tiết:

– Quan niệm sống “nhàn” của Nguyễn Bỉnh Khiêm không phải là tìm đến sự sống nhàn nhã để không phải vất vả, cực nhọc cũng không phải để thỏa mãn thú vui của bản thân mặc kệ cuộc đời và không bận tâm đến xã hội mà lối sống “nhàn” là sống hòa hợp với thiên nhiên, thuận theo tự nhiên. Sống “nhàn” là sống rời xa danh lợi, quyền quý để giữ được cốt cách thanh cao. Bản chất chữ “Nhàn” của tác giả là nhàn thân chứ không nhàn tâm, ông vẫn lo lắng cho việc nước, việc đời. 

⇒ Quan niệm sống “nhàn” của Nguyễn Bỉnh Khiêm chứa đựng nhiều yếu tố tích cực khác hẳn với lối sống tốt cho riêng mình.

V. LUYỆN TẬP

Câu hỏi: Cảm nhận chung về cuộc sống, nhân cách của Nguyễn Bỉnh Khiêm qua bài thơ Nhàn. (SGK Ngữ văn 10 tập 1- trang 130)

Lời giải chi tiết:

– Nguyễn Bỉnh Khiêm (1549 -1585), ông đã chứng kiến cảnh sống ngang trái và bất công trong triều đại phong kiến Việt Nam. Là người ngay thẳng nên ông đã từng dâng sớ chém đầu những tên nịnh thần, vua không nghe nên ông đã cáo quan về quê với triết lý: Nhàn một ngày là tiên một ngày.

– Tư tưởng sống và triết lý của tác giả là tư tưởng của đạo Nho, cách ứng xử trong thời loạn, sống chan hòa với thiên nhiên để giữ tâm hồn thanh cao. Nhân cách của ông cũng rất thanh cao và trong sạch. 

– Nhàn là chủ đề lớn trong thơ của Nguyễn Bỉnh Khiêm, theo quan niệm của ông thì sống nhàn là sống tự nhiên, không màng danh lợi và đó cũng là triết lý nhân sinh độc đáo của ông. Cuộc sống của ông qua bài thơ hiện lên rất giản dị, đạm bạc nhưng lại rất thanh cao, trong sạch. 

• Vui thú với lao động nguyên sơ và chất phác.
• Không ganh tị với đời, với người mà vẫn ung dung, ngạo nghễ.

– Những hình ảnh giải dị, đời thường trong lối sinh hoạt của tác giả như:

“Thu ăn măng trúc, đông ăn giá,

Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao”

• Cuộc sống hòa mình với thiên nhiên và thanh cao trong cách ăn uống cùng như sinh hoạt.
• Niềm vui và sự tự tại của ông thú vị vô cùng.

– Hai câu thơ thực đã cho ta thấy rõ tâm trạng cùng lối sống “nhàn” của nhà thơ:

• Sử dụng nghệ thuật đối lập.
• Suy nghĩ của bậc đại trí, tránh xa chốn thị phi quan trường.
• Ý thơ đi ngược với câu chữ, có sự liên tưởng hóm hỉnh và sâu cay. 

– Hai câu kết thể hiện tâm thế ung dung tự tại và xem thường vinh hoa phú quý.

• Sử dụng điển tích để thể hiện nhãn quan tỏ tường của tác giả “ Phú quý chỉ là phù du, hư ảo như giấc chiêm bao”

⇒ Bài thơ là lời tâm sự thâm trầm mà sâu sắc khẳng định sống nhàn là sống hòa hợp với thiên nhiên, coi thường danh lợi và luôn giữ cốt cách thanh cao trong mọi hoàn cảnh sống.