I. NHẬN XÉT CHUNG

Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi: (SGK Ngữ Văn 8 tập 2- trang 111)

Anh Dậu uốn vai ngáp dài một tiếng. Uể oải, chống tay xuống phản, anh vừa rên vừa ngỏng đầu lên. Run rẩy cất bát cháo, anh mới kề vào đến miệng, cai lệ và người nhà lí trưởng đã sầm sập tiến vào với những roi song, tay thước và dây thừng.

Gõ đầu roi xuống đất, cai lệ thét bằng giọng khàn khàn của người hút nhiều xái cũ:

– Thằng kia! Ông tưởng mày chết đêm qua, còn sống đấy à? Nộp tiền sưu! Mau!

(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)

1. Có thể thay đổi trật tự từ trong câu in đậm theo những cách nào mà không làm thay đổi nghĩa cơ bản của câu?

2. Vì sao tác giả chọn trật tự từ như trong đoạn trích?

3. Hãy thử chọn một trật tự từ khác và nhận xét về tác dụng của sự thay đổi ấy.

Lời giải chi tiết:

1. Câu in đậm có thể thay đổi bằng cách sau:

• (1) Cai lệ gõ đầu roi xuống đất, thét lên bằng giọng khàn khàn của người hút nhiều xái cũ.
• (2) Cai lệ thét lên bằng giọng khàn khàn của một người hút nhiều xái cũ và gõ đầu roi xuống đất.
• (3) Gõ cái đầu roi xuống đất, bằng giọng khàn khàn của một người hút nhiều xái cũ, cai lệ thét lên.

2. Để đảm bảo sự liên kết với các câu trước và các câu sau đó tác giả đã chọn trật tự từ như câu trên, đồng thời cách sắp xếp như vậy cũng có tác dụng nhấn mạnh sự hung hãn của nhân vật tên cai lệ.

3. Mỗi trật tự từ sẽ cho một hiệu quả biểu đạt ý nghĩa khác nhau.

II. MỘT SỐ TÁC DỤNG CỦA SỰ SẮP XẾP TRẬT TỰ TỪ

Câu 1: Trật tự từ trong những bộ phận in đậm dưới đây thể hiện điều gì? (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 111)

a) Người nhà lí trưởng hình như không dám hành hạ một người ốm nặng, sợ hoặc xảy ra sự gì, hắn cứ lóng ngóng ngơ ngác, muốn nói mà không dám nói. Đùng đùng, cai lệ giật phắt cái dây thừng trong tay anh này và chạy sầm sập đến chỗ anh Dậu. 

Chị Dậu xám mặt, vội vàng đặt con xuống đất, chạy đến đỡ lấy tay hắn.

(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)

b) Anh Dậu uốn vai ngáp dài một tiếng. Uể oải, chống tay xuống phản, anh vừa rên vừa ngỏng đầu lên. Run rẩy cất bát cháo, anh mới kề vào đến miệng, cai lệ và người nhà lí trưởng đã sầm sập tiến vào với những roi song, tay thước và dây thừng.

Lời giải chi tiết:

– Ở ví dụ a, trật tự từ trong cả hai phần in đậm đều thể hiện thứ tự trước sau của các hành động.

– Ở ví dụ b, trật tự từ trong phần in đậm thứ nhất thể hiện thứ bậc cao thấp của các nhân vật nhưng cũng có thể trật tự ấy thể hiện thứ tự xuất hiện của các nhân vật. Còn trong cụm từ in đậm còn lại thì trật tự từ tương ứng với cụm từ đứng trước đó tương ứng với những vật dụng mà các nhân vật trước đó mang theo: cai lệ mang roi, người nhà lí trưởng mang thước và dây thừng.

Câu 2: So sánh tác dụng của những cách sắp xếp trật tự từ trong các bộ phận câu in đậm dưới đây: (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 111)

a) Gậy tre, chông tre chống lại sắt thép của quân thù. Tre xung phong vào xe tăng, đại bác. Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín. Tre hi sinh để bảo vệ con người.

(Thép Mới, Cây tre Việt Nam)

b) Gậy tre, chông tre chống lại sắt thép của quân thù. Tre xung phong vào xe tăng, đại bác. Tre giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín, giữ làng, giữ nước. Tre hi sinh để bảo vệ con người.

c) Gậy tre, chông tre chống lại sắt thép của quân thù. Tre xung phong vào xe tăng, đại bác. Tre giữ làng, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín, giữ nước. Tre hi sinh để bảo vệ con người.

Lời giải chi tiết:

a. Cách sắp xếp này tạo âm hưởng ngân vang và du dương.

b. Cách sắp xếp này chưa tạo được dư âm cho câu văn.

c. Cách sắp xếp này chưa tạo được nhạc tính cho đoạn văn.

Câu 3: Từ các điều đã phân tích ở mục I và II, hãy rút ra nhận xét về tác dụng của việc sắp xếp trật tự từ trong câu. (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 111)

Lời giải chi tiết:

Việc lựa chọn trật tự từ trong câu không làm thay đổi ý nghĩa cơ bản của câu mà nó còn có tác dụng đem lại cho câu một ý nghĩa bổ sung nào đó như:

• Thể hiện thứ tự nhất định của sự vật, hiện tượng hay hoạt động.
• Nhấn mạnh hình ảnh, đặc điểm của sự vật và hiện tượng.
• Có tác dụng liên kết các câu khác trong văn bản với nhau.
• Trật tự từ đảm bảo sự hài hoà về ngữ âm cùng lời nói.

III. LUYỆN TẬP

Câu hỏi: Giải thích lí do sắp xếp trật tự từ trong những bộ phận câu và câu in đậm dưới đây: (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 112

a) Lịch sử ta có nhiều cuộc kháng chiến vĩ đại chứng tỏ tinh thần yêu nước của dân ta. Chúng ta có quyền tự hào về những trang sử vẻ vang thời đại Bà Trưng, Bà Triệu, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Quang Trung,… Chúng ta phải ghi nhớ công lao của các vị anh hùng dân tộc, vì các vị ấy là tiêu biểu của một dân tộc anh hùng.

(Hồ Chí Minh, Tinh thần yêu nước của nhân dân ta)

b) Đẹp vô cùng, Tổ quốc ta ơi!

Rừng cọ đồi chè, đồng xanh ngào ngạt

Nắng chói sông Lô, hò ô tiếng hát

Chuyến phà dào dạt bến nước bình ca.

(Tố Hữu, Ta đi tới)

c) – Ấy cũng may cho cô, vơ vẩn mãi ở ngoài phố thế này mà gặp mật thám hay đội con gái thì khốn.

– Mật thám tôi cũng chả sợ, đội con gái tôi cũng chả cần.

(Nguyễn Công Hoan, Người ngựa, ngựa người)

Lời giải chi tiết:

a. Trật tự từ được sắp xếp trong câu in đậm trên là theo thứ tự xuất hiện của các vị anh hùng trong lịch sử.

b. Cụm từ “Đẹp vô cùng” được đặt lên trước “Tổ quốc ta ơi” để nhấn mạnh niềm vui, sự rạng ngời và tươi đẹp của non sông sau ngày giải phóng.

Trong khi đó, từ “hò ô” được đảo lên trước tiếng hát hiệp vần với từ “sông Lô” tạo ra âm hưởng kéo dài, gợi lên sự mênh mông của sông nước. Đồng thời giúp cho từ “tiếng hát” được hiệp vần với câu thơ trước từ “ngào ngạt”. Trật tự từ được sắp xếp như vậy là nhằm đảm bảo sự hài hoà về âm điệu cho bài thơ.

c. Cụm từ Mật thám và đội con gái được nhà văn Nguyễn Công Hoan  được xếp lên đầu hai vế của câu in đậm là để cho nó tương ứng với trình tự xuất hiện của những từ này ở câu trên.