Hội thoại là một trong những dạng văn học nghị luận để nói lên quan điểm, luận điểm về một lĩnh vực tự nhiên hoặc xã hội nào đó, đưa ra các yêu cầu, kiến nghị, giải pháp để phân tích, bổ sung hay phản bác một vấn đề đang nghị luận.

I. QUAN HỆ GIỮA PHƯƠNG CHÂM HỘI THOẠI VÀ TÌNH HUỐNG GIAO TIẾP

Ví dụ: Câu chuyện Chào hỏi: Nhân vật chàng rể có tuân thủ đúng phương châm lịch sự không? Vì sao? Có thể rút ra bài học gì qua câu chuyện này?

Lời giải tham khảo:

 – Nhân vật chàng rể trong truyện “Chào hỏi” đã không tuân thủ đúng phương châm lịch sự trong đoạn hội thoại vì anh chàng rể đã không quan tâm đến tình huống giao tiếp cụ thể. Với câu hỏi “Bác làm việc vất vả và nặng nhọc lắm phải không?” trong tình huống này, người được hỏi đã bị chàng rể ngốc gọi xuống từ trên cao khi mà người đó đang tập trung làm việc. Nhân vật chàng rể đã làm một việc quấy rối đến người khác, mang đến phiền hà cho người đó.

→ Khi giao tiếp cần phải chú ý đến đặc điểm tình huống giao tiếp, vì một câu nói có thể thích hợp trong tình huống này, nhưng chưa chắc đã thích hợp trong một tình huống khác.

II. NHỮNG TRƯỜNG HỢP KHÔNG TUÂN THỦ PHƯƠNG CHÂM HỘI THOẠI

Ví dụ 1: Đọc lại những ví dụ đã được phân tích khi học về các phương châm hội thoại và cho biết trong những tình huống nào phương châm hội thoại không được tuân thủ (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 37)

Lời giải tham khảo:

– Trong các ví dụ về các phương châm hội thoại đã học ngoại trừ tình huống trong phần học về phương châm lịch sự là tình huống truyện “người ăn xin” tuân thủ phương châm lịch sự còn lại tất cả các tình huống đều không tuân thủ phương châm hội thoại.

Ví dụ 2 :Câu trả lời của Ba có đáp ứng nhu cầu thông tin đúng như An mong muốn hay không? Có phương châm hội thoại nào đã không được tuân thủ? Vì sao người nói không tuân thủ phương châm hội thoại ấy? (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 37)

Lời giải tham khảo:

– Câu trả lời của Ba đưa ra không đáp ứng nhu cầu thông tin đúng như An mong muốn.

– Phương châm hội thoại không được tuân thủ ở tình huống trên là phương châm về lượng.

– Người nói không tuân thủ phương châm về lượng vì không biết chính xác chiếc máy bay đầu tiên trên thế giới được chế tạo vào năm nào. Do vậy để tuân thủ phương châm về chất, người nói phải trả lời một cách chung chung “Có lẽ khoảng đầu thế kỷ XX”.

Ví dụ 3: Khi bác sĩ nói với bệnh nhân mắc bệnh nan y về tình trạng sức khỏe của bệnh nhân đó thì phương châm hội thoại nào có thể không được tuân thủ? Vì sao bác sĩ phải làm như vậy? Hãy tìm những tình huống giao tiếp khác mà phương châm đó cũng không được tuân thủ. (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 37)

Lời giải tham khảo:

– Khi bác sĩ nói với bệnh nhân mắc bệnh nan y về tình trạng sức khỏe của bệnh nhân đó thì phương châm về chất có thể không được tuân thủ.

– Vì: nếu nói thật về tình trạng nguy kịch của người bệnh nan y biết có thể sẽ khiến cho người bệnh suy sụp, ảnh hưởng xấu đến tình trạng sức khoẻ. Người bác sĩ có thể không nói ra sự thật và động viên bệnh nhân lạc quan hơn, đây là một việc làm nhân đạo. 

→Như vậy, để có thể đạt được mục đích quan trọng hơn, người ta có thể không tuân thủ một phương châm hội thoại nào đấy.

Ví dụ 4: Khi nói “Tiền bạc chỉ là tiền bạc” thì có phải người nói không tuân thủ phương châm về lượng hay không? Phải hiểu ý nghĩa của câu này thế nào? (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 37)

Lời giải tham khảo:

– Câu “tiền bạc chỉ là tiền bạc” về nghĩa bề mặt thì không đem lại cho chúng ta thêm thông tin mới, tức là nó không tuân thủ phương châm về lượng. Nhưng nếu xét hàm ý, ngụ ý của người nói, thì câu này có chứa nội dung thông tin mới: tiền bạc chỉ là một trong những phương tiện trong cuộc sống chứ không phải là tất cả; có nhiều thứ khác còn quan trọng và quý giá hơn tiền bạc.

→ Như vậy, khi nói để gây chú ý, muốn thể hiện một ngụ ý nào đó, người nói có thể không tuân thủ phương châm hội thoại.

III. LUYỆN TẬP

Câu 1: Câu trả lời của ông bố không tuân thủ phương châm hội thoại nào? Phân tích để làm rõ sự vi phạm ấy? (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 38):

Lời giải tham khảo:

– Câu trả lời của ông bố: “Quả bóng nằm ngay dưới cuốn “Tuyển tập truyện ngắn Nam Cao” kia kìa”, là câu trả lời không tuân thủ đúng phương châm cách thức .

– Đối với người khác thì đây có thể là một câu nói có thông tin rõ ràng, nhưng đối với cậu bé thì câu nói đó lại mơ hồ. Trong trường hợp một cậu bé 5 tuổi chưa biết chữ thì không thể nhận biết được “Tuyển tập truyện ngắn Nam Cao”. Vậy nên, cậu bé sẽ không tìm được quả bóng cho dù ông bố đã trả lời.

Câu 2: Thái độ và lời nói của Chân, Tay, Tai, Mắt đã vi phạm phương châm nào trong giao tiếp? Việc không tuân thủ phương châm ấy có lý do chính đáng không? Vì sao?  (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 38)

Lời giải tham khảo:

– Thái độ và lời nói của Chân, Tay, Tai, Mắt đã vi phạm phương châm lịch sự trong giao tiếp.

– Việc không tuân thủ phương châm lịch sự trong giao tiếp là không có lý do chính đáng, không phù hợp với tình huống giao tiếp. Vì bình thường trong giao tiếp, khi đến nhà người khác, trước hết phải chào hỏi chủ nhà, sau đó mới nên đề cập chuyện khác. Nhưng trong tình huống này, Chân, Tay, Tai, Mắt không hề chào hỏi mà nói ngay với chủ nhà những lời lẽ giận dữ và nặng nề. Trong nội dung của câu chuyện mà chúng ta được biết thì sự giận dữ, nói năng nặng nề của Chân, Tay, Tai, Mắt là không có căn cứ.