Quechua ( ,[2][3] US also ;[4] tiếng Tây Ban Nha: [ˈketʃwa]), hay còn gọi là Runasimi (“ngôn ngữ của người dân”) trong các ngôn ngữ Quechua, là một ngữ hệ bản địa được người Quechua nói, phân bố chủ yếu trên dãy Andes của Peru.[5] Có nguồn gốc từ một ngôn ngữ tổ tiên chung, nó là ngữ hệ tiền Colombia được sử dụng rộng rãi nhất ở châu Mỹ, với tổng số người nói có lẽ vào khoảng 8–10 triệu.[6] Khoảng 25% (7,7 triệu) người Peru nói tiếng Quechua.[7][8] Nó có lẽ được biết đến rộng rãi nhất vì là ngôn ngữ chính thức của Đế quốc Inca. Thực dân Tây Ban Nha khuyến khích sử dụng ngôn ngữ này cho đến khi người Peru đấu tranh giành độc lập vào những năm 1780. Do đó, các phương ngữ Quechua vẫn được sử dụng rộng rãi ngày nay, trở thành ngôn ngữ đồng chính thức ở nhiều vùng và là ngữ hệ được nói nhiều thứ hai ở Peru.

Tiếng Quechua lan rộng ở bờ Thái Bình Dương của Nam Mỹ trước cả khi Đế quốc Inca khởi đầu lan rộng ra. Người Inca là một trong số nhiều dân tộc bản địa ở Peru thời nay nói phương ngữ của tiếng Quechua. Ở Cusco, Quechua bị ảnh hưởng tác động bởi những ngôn từ lân cận như tiếng Aymara, khiến nó tăng trưởng thành phương ngữ riêng không liên quan gì đến nhau. Tương tự như vậy, những phương ngữ mở màn nổi lên ở những nơi khác nhau do vay mượn từ những ngôn từ lân cận cùng lúc với thời hạn Đế quốc Inca quản lý và áp đặt Quechua làm ngôn từ chính thức .

Sau cuộc chinh phạt Peru của Tây Ban Nha vào thế kỷ 16, tiếng Quechua vẫn tiếp tục được dân bản địa sử dụng. Ngôn ngữ được chính quyền Tây Ban Nha chính thức công nhận và nhiều người Tây Ban Nha đã học thứ tiếng này để giao tiếp với người dân địa phương.[9] Các giáo sĩ của Nhà thờ Công giáo sử dụng tiếng Quechua để truyền giáo. Những ghi chép lâu đời nhất về ngôn ngữ này là của nhà truyền giáo Domingo de Santo Tomás, ông đến Peru vào năm 1538 và học ngôn ngữ này từ năm 1540. Ông xuất bản cuốn Grammatica o arte de la lengua general de los indos de los reynos del Perú (Ngữ pháp hoặc Nghệ thuật ngôn ngữ chung của thổ dân da đỏ ở Peru) vào năm 1560.[10][11] Tiếng Quechua dưới vai trò truyền giáo giúp nó tiếp tục tồn tại.

Cuối thế kỷ XVII, chính quyền thực dân bãi bỏ vai trò hành chính và truyền giáo của tiếng Quechua sau cuộc khởi nghĩa của Túpac Amaru II.[6] Bất chấp nỗ lực hồi sinh ngắn ngủi sau khi các quốc gia Mỹ Latinh giành độc lập vào thế kỷ 19, uy tín của tiếng Quechua đã bị giảm mạnh. Dần dần ngôn ngữ này rơi vào quên lãng và chỉ được bảo tồn ở những vùng nông thôn cô lập và bảo thủ. Tuy nhiên, trong thế kỷ 21, số người nói tiếng Quechua vẫn chiếm từ 8 đến 10 triệu người trên khắp Nam Mỹ,[6] một con số khá lớn so với những tiếng thổ dân khác.

Tình trạng lúc bấy giờ[sửa|sửa mã nguồn]

Bản đồ phân bổ người nói tiếng Quechua cấp Q.Năm 1975, Peru trở thành vương quốc tiên phong công nhận tiếng Quechua là một trong những ngôn từ chính thức của họ. [ 12 ] Ecuador công nhận vị thế chính thức của nó trong bản hiến pháp năm 2006, và vào năm 2009, Bolivia công nhận tiếng Quechua và một số ít ngôn từ địa phương khác là ngôn từ chính thức. [ 13 ]Trở ngại lớn so với việc sử dụng và giảng dạy ngôn từ Quechua là thiếu tài liệu viết bằng ngôn từ này, ví dụ điển hình như sách, báo, ứng dụng và tạp chí. Kinh thánh đã được dịch sang tiếng Quechua và được phân phối bởi một số ít nhóm truyền giáo. Quechua, cùng với tiếng Aymara và những ngôn từ địa phương nhỏ, về cơ bản vẫn là những ngôn từ nói .Trong những năm gần đây, tiếng Quechua đã được đưa vào giáo dục song ngữ liên văn hóa truyền thống ( IBE ) tại Peru, Bolivia và Ecuador. Ngay cả ở những khu vực này, những chính phủ nước nhà cũng chỉ tiếp cận một phần dân số nói tiếng Quechua. Nhiều người địa phương ở những vương quốc này vẫn đang cho con cháu của họ học tiếng Tây Ban Nha vì mục tiêu thăng quan tiến chức xã hội. [ 14 ]Tiếng Quechua và tiếng Tây Ban Nha hiện đang bị trộn lẫn ở phần nhiều vùng Andes, với hàng trăm từ mượn tiếng Tây Ban Nha được đưa vào vốn từ vựng Quechua. Tương tự, những cụm từ và từ tiếng Quechua thường được người nói tiếng Tây Ban Nha sử dụng. Ví dụ, ở vùng nông thôn phía nam Bolivia, nhiều từ tiếng Quechua như wawa ( trẻ sơ sinh ), misi ( mèo ), waska ( dây mang hoặc đập mạnh ), được sử dụng phổ cập như những từ tiếng Tây Ban Nha, ngay cả ở những khu vực nói tiếng Tây Ban Nha trọn vẹn. Tiếng Quechua cũng có ảnh hưởng tác động thâm thúy đến những ngôn từ địa phương khác của châu Mỹ, ví dụ điển hình như tiếng Mapuche .

Số lượng người nói[sửa|sửa mã nguồn]

Số lượng người nói thường tùy theo các nguồn khác nhau. Tổng số người nói theo Ethnologue 16 là 10 triệu, chủ yếu dựa trên các số liệu được công bố từ năm 1987–2002, nhưng với một số ít có niên đại từ những năm 1960. Ví dụ, con số của Imbabura Highland Quechua trong Ethnologue là 300.000, ước tính từ năm 1977.

Mặt khác, tổ chức triển khai truyền giáo FEDEPI ước tính một triệu người nói phương ngữ Imbabura ( xuất bản năm 2006 ). Số liệu tìm hiểu dân số cũng có yếu tố, do báo cáo giải trình không khá đầy đủ. Điều tra dân số ở Ecuador năm 2001 báo cáo giải trình chỉ có 500.000 người nói tiếng Quechua, so với ước tính ở hầu hết những nguồn ngôn từ là hơn 2 triệu người. Các cuộc tìm hiểu dân số của Peru ( 2007 ) và Bolivia ( 2001 ) được cho là đáng đáng tin cậy hơn .

• Argentina: 900,000 (1971)
• Bolivia: 2,100,000 (số liệu năm 2001); 2,800,000 người Nam Bolivia (1987)
• Chile: ít, nếu có; 8200 theo nhóm sắc tộc (số liệu năm 2002)
• Colombia: 4,402 tới 16,000[15]
• Ecuador: 2,300,000 (Adelaar 1991)
• Peru: 3,800,000 (số liệu năm 2017[16]); 3,500,000 tới 4,400,000 (Adelaar 2000)

Ngoài ra, có một số lượng người nói chưa xác lập trong những hội đồng di cư, gồm có ở Queens, Thành Phố New York và Paterson, New Jersey, ở Hoa Kỳ. [ 17 ]

Bốn nhánh Quechua: I (miền trung), II-A (Bắc Peru), II-B (miền bắc), II-C (miền nam)

Có sự độc lạ đáng kể giữa những phương ngữ Quechua được nói ở vùng cao nguyên miền trung Peru và những phương ngữ ngoại vi của Ecuador, cũng như những phương ngữ miền nam Peru và Bolivia. Chúng hoàn toàn có thể được gọi là Quechua I ( hoặc Quechua B, TT ) và Quechua II ( hoặc Quechua A, ngoại vi ). Trong hai nhóm, có rất ít ranh giới rõ ràng gọi là dãy phương ngữ .Tuy nhiên, có sự phân loại thứ cấp ở Quechua II giữa những phương ngữ phía bắc được đơn giản hóa về mặt ngữ pháp của Ecuador, Quechua II-B hay tiếng Kichwa, và những phương ngữ nói bảo thủ hơn của vùng cao phía nam, Quechua II-C ở quanh cố đô Cusco của đế quốc Inca. Sự thân thiện này một phần là do tác động ảnh hưởng của tiếng Quechua Cusco lên người dân phía bắc Đế quốc Inca. Các quý tộc phương Bắc thời xưa phải đưa con cháu xuống Cusco để được giáo dục đường lối đế quốc, do vậy nó đã được duy trì như một phương ngữ uy tín ở phía bắc .Những người nói từ ba vùng miền khác nhau hoàn toàn có thể hiểu nhau. Tuy nhiên, có sự độc lạ đáng kể ở cấp địa phương giữa mỗi phương ngữ. ( Đặc biệt, tiếng Quechua Wanka có 1 số ít đặc thù rất độc lạ khiến cho giọng miền này trở nên khó hiểu hơn, ngay cả so với những người nói tiếng Quechua miền Trung khác. )

Sự thiếu tính dễ hiểu lẫn nhau giữa các phương ngữ là tiêu chí cơ bản xác định tiếng Quechua không phải là một ngôn ngữ duy nhất, mà là một họ ngôn ngữ. Bản chất phức tạp và tiến bộ của cách nói khác nhau giữa các phương ngữ khiến việc phân biệt các loại rời rạc gần như không thể; Ethnologue liệt kê 45 thứ tiếng sau đó được chia thành hai nhóm; Trung tâm và Ngoại vi. Do sự không hiểu lẫn nhau giữa hai nhóm, chúng đều được phân loại là các ngôn ngữ riêng biệt.[18]

Mức độ phong phú toàn diện và tổng thể trong họ ngôn từ này kém hơn một chút ít so với Ngữ hệ Roman hoặc Ngữ hệ German, và hoàn toàn có thể ví như Ngữ hệ Slav hoặc tiếng Ả Rập. Tiếng Quechua Trung tâm hay Quechua I phong phú nhất, được cho là nằm gần quê nhà của ngôn từ Quechua nguyên thủy .

Cây phát sinh của ngữ hệ[sửa|sửa mã nguồn]

Alfredo Torero đưa ra kiểu phân loại truyền thống lịch sử, ba nhánh ở trên, cộng với một nhánh thứ tư là nhánh phía bắc hoặc Peru. Tuy nhiên, kiểu phân loại này phức tạp hóa việc phân loại, vì những phương ngữ phía bắc ( Cajamarca – Cañaris, Pacaraos và Yauyos – Chincha ) có cả đặc thù của Quechua I lẫn II, và do đó rất khó để gán cho cả hai .Willem Adelaar tuân theo sự phân đôi Quechua I / Quechua II ( TT / ngoại vi ). Tuy nhiên, khi xem xét những sửa đổi sau này của Torero, ông đã xếp lại một phần của Quechua II-A thành Quechua I : [ 19 ]

Source: https://globalizethis.org/
Category: Hỏi Đáp