I. NHU CẦU BIỂU CẢM VÀ VĂN BIỂU CẢM 

1. Nhu cầu biểu cảm của con người 

Những câu ca dao sau:

– Thương thay con cuốc giữa trời

Dầu kêu ra máu có người nào nghe.

– Đứng bên ni đồng, ngó bên tê đồng, mênh mông bát ngát

Đứng bên tê đồng, ngó bên ni đồng, bát ngát mênh mông.

– Thân em như chẽn lúa đòng đòng

Phất phơ dưới ngọn nắng hồng ban mai.

Mỗi câu ca dao trên thổ lộ tình cảm, cảm xúc gì? Người ta thổ lộ tình cảm làm gì? Theo em, khi nào thì con người cảm thấy cần phải làm văn biểu cảm? Trong thư gửi cho người thân, bạn bè có cần thổ lộ tình cảm không?

Lời giải chi tiết: 

– Hai câu ca dao đầu thể hiện nỗi thương cảm về thân phận của những người lao động nhỏ bé, Họ kêu gào nhưng không một thấu, không một ai thương xót tiếng kêu như trong vô vọng.

– Bốn câu ca dao tiếp theo thể hiện niềm vui sướng của người con gái trước cánh đồng và tuổi xuân của mình nó cũng như sự lo lắng về thân phận người con gái trước muôn nẻo đường đời.

– Khi con người muốn bộc lộ tình cảm hoặc muốn chia sẻ để được đồng cảm thì sẽ viết văn biểu cảm. Trong thư gửi đến người thân hay bạn bè em vẫn luôn biểu lộ tình cảm, cảm xúc của mình trong đó.

2. Đặc điểm chung của văn biểu cảm 

Hai đoạn văn sau:

(1) Thảo thương nhớ ơi! Mới ngày nào Thảo còn ngồi chung bàn với Hỏng, Minh, Ngọc, thế mà nay Thảo đã theo cha mẹ thành phố Hồ Chí Minh, để cho bọn mình xiết bao mong nhớ. Thảo có nhớ những lần chúng mình cùng dạo Hồ Tây, cùng chơi Thủ Lệ, thăm quan Ao Vua? Thảo có nhớ một lần mình ốm dài, Thảo chép cho mình?

(Bài làm của học sinh)

(2) Trên đài, một người con gái nào đó vừa hát một bài dân ca của đất nước trong đêm khuya. Bây giờ tất cả im lặng rồi, giọt sao khung cửa đọng lại, đứng im, không nhảy nữa, đêm đã đi vào chiều sâu, mà vẫn còn nghe âm vang mỗi giọng hát của người con gái nãy. Một giọng hái dân ca, ngân nga bát ngát như cánh cò trên đồng lúa miền Nam chạy tới chân trời, có lúc rụt rè, e thẹn như khoe người yêu mới gặp, có lúc tinh nghịch, duyên dáng như những chán nhỏ thoăn  thoắt gánh lúa chạy trên những con đường làng lẫn bóng tre và bóng nắng… Có lẽ không phải là một người con gái đã hát trên đài. Đó chính là quê hương ta đang lên tiếng hát. Tiếng nga lên từ lòng đất, ở trong đó một góc vườn có đôi cây sầu đông và giàn bầu dong đưa quả nặng, một ngày đã xa, mẹ ta đã chôn nhúm rau của ta thuở ta mới lọt lòng. Đó là tiếng ngân của mặt của dòng sông, của những xóm làng và những cánh đồng sau ngày lao động và chiến đấu.

(Nguyên Ngọc)

a. Hai đoạn văn trên biểu đạt nội dung gì? Nội dung ấy có đặc điểm gì khác so với nội dung của văn bản tự sự và miêu tả?

b. Có ý kiến cho rằng tình cảm, cảm xúc trong văn biểu cảm phải là tình cảm, cảm xúc thấm nhuần tư tưởng nhân văn. Qua hai đoạn văn trên, em có tán thành với ý kiến đó không?

c. Em có nhận xét gì về phương thức biểu đạt tình cảm, cảm xúc ở hai đoạn văn trên?

Lời giải chi tiết: 

– Cả hai đoạn văn đều nói về nỗi thương nhớ nhưng:

• Đoạn (1) là nỗi nhớ người bạn học chung.
• Đoạn (2) là nỗi nhớ cùng tình yêu quê hương được gợi lên từ bào ca dao.

=> Nếu so với nội dung của văn bản tự sự và văn bản miêu tả thì nội dung của hai đoạn văn trên chủ yếu để bộc lộ tình cảm và tâm trạng của người viết.

b) Qua hai đoạn văn trên, em tán thành với ý kiến cho rằng tình cảm xúc trong văn biểu cảm thường là những tình cảm đẹp, thấm nhuần tư tưởng nhân văn

c, Phương thức biểu đạt tình cảm, cảm xúc ở đoạn (1) là dạng biểu cảm trực tiếp còn đoạn (2) là biểu đạt gián tiếp.

II. LUYỆN TẬP

Câu 1: So sánh hai đoạn văn sau và cho biết đoạn nào là biểu cảm. Vì sao? Hãy chỉ ra nội dung biểu cảm của đoạn văn ấy. (SGK Ngữ Văn 7 Tập 1- trang 73)

Lời giải chi tiết:

a. Hải đường: Loài cây nhỡ, họ chè, lá dài, dày, mặt trên bóng, mép có răng cưa. Hoa mọc từ 1 tới 3 đóa ở gần ngọn cây, ngọn cành, có cuống dài, tràng hoa màu đỏ tía, nhị đực rất nhiều. Hoa nở ở Việt Nam vào dịp Tết âm lịch, đẹp, không thơm. Thường trồng làm cảnh.

(Theo Từ điển Bách khoa Nông nghiệp)

b. Từ cổng vào, lần nào tôi cũng phải dừng lại ngắm những cây hải đường trong mùa hoa của nó, hai cây đứng đối nhau trước tấm bình phong cổ, rộ lên hàng trăm đóa ở đầu cành phơi phới như một lời chào hạnh phúc. Nhìn gần, hải đường có một màu đỏ thắm rất quý, hân hoan, say đắm. Tôi vốn không thích cái lối văn hoa của các nhà nho cứ muốn tôn xứng hoa hải đường bằng hình ảnh của những người đẹp vương giả. Sự thực ở nước ta, hải đường đâu phải chỉ mọc nơi sân nhà quyền quý, nó sống khắp các vườn dân, cả đình, chùa, nhà thờ họ. Dáng cây cũng vậy, lá to thật khỏe, sống lâu nên cội cành thường sần lên những lớp rêu da rắn màu rỉ đồng, trông dân dã như cây chè đất đỏ. Hoa hải đường rạng rỡ, nồng nàn, nhưng không có vẻ gì là yểu điệu thục nữ, cánh hoa khum khum như muốn phong lại cái nụ cười má lúm đồng tiền. Bỗng nhớ năm xưa, lần đầu từ miền Nam ra Bắc lên thăm Đền Hùng, tôi đã ngẩn ngơ đứng ngắm hoa hải đường nở đỏ núi Nghĩa Linh.

(Theo Hoàng Phủ Ngọc Tường)

Lời giải chi tiết:

– Trong hai đoạn văn trên đoạn văn thứ hai là văn biểu cảm. Vì đoạn văn đã sử dụng yếu tố tưởng tượng và biểu cảm để gợi lên vẻ đẹp của hoa hải đường.

Câu 2: Hãy chỉ ra nội dung biểu cảm ở hai bài “Sông núi nước Nam” và “Phò giá về kinh”.  (SGK Ngữ Văn 7 Tập 1- trang 74)

Lời giải chi tiết:

Nội dung biểu cảm của cả hai bài thơ “Sông núi nước Nam” và “Phò giá về kinh” đều là biểu cảm trực tiếp vì:

• Sông núi nước Nam mang sắc thái khẳng định đanh thép chủ quyền lãnh thổ của dân tộc và ý chí quyết tâm bảo vệ lí tưởng ấy trước mọi kẻ thù xâm lược. Nó được bộc lộ trực tiếp và không thông qua bất kỳ yếu tố trung gian nào. 
• Phò giá về kinh thể hiện tình cảm trực tiếp trước chiến thắng vang dội của nước ta cũng như khát vọng muôn đời thái bình của dân tộc dưới thời đại nhà Trần.

Câu 3: Kể tên một số bài văn biểu cảm (trữ tình) hay mà em biết  (SGK Ngữ Văn 7 Tập 1- trang 74)

Lời giải chi tiết:

Một số bài văn biểu cảm hay mà em biết gồm: Buổi học cuối cùng, Biển đẹp, Cổng trường mở ra , Viếng lăng Bác.

Câu 4: Một số đoạn văn xuôi biểu cảm. (SGK Ngữ Văn 7 Tập 1- trang 74)

Lời giải chi tiết:

CÂY TRE

Cành lá tre này cũng như cành lá tre khác, không có gì đặc biệt, tôi không bao giờ nhìn ngắm một cành tre mà không thấy nổi lên lòng những ý nghĩ và những-cảm giác lúc nào cũng giống nhau.

Khi thấy các lá tre gió thổi vút một chiều, tôi cảm thấy một vang âm thầm và kín đáo trong tâm hồn. Hình như một cảm giác gì thanh và lạnh lẽo, một cái gì vừa cứng cỏi lại vừa chua xót, vừa tha thiết lại thanh đạm, như tâm hồn một nhà ẩn dật thời xưa, chán những điều thế đem giấu cái tài nâng không được ai biết trong rừng núi… Vài lá tre nhọn vắt qua trăng sáng trông thật giống một bức tranh phóng bút của Tàu.

(Thạch Lam)

LÒNG YÊU NƯỚC

“Lòng yêu nước ban đầu là lòng yêu những vật tầm thường nhất: yêu cái cây trồng ở trước nhà, yêu cái phố nhỏ đổ ra bờ sông, yêu vị thơm chua mát của trái lê mùa thu, hay mùi cỏ thảo nguyên có hơi rượu mạnh”… “Dòng suối đổ vào sông, sông đổ vào dải trường giang Vôn-ga, con sông Vôn-ga đi ra biển. Lòng yêu nhà, yêu làng xóm, yêu miền quê trở nên lòng yêu Tổ quốc”. 

(Ê-ren-bua)

NGÔI TRƯỜNG CŨ 

Tôi rảo bước đến trước trường và tần ngần đưa mắt nhìn vào. Tuy đã bao năm trời xa cách, ngôi trường vẫn không khác mấy khi xưa: vẫn mái rong rêu, vẫn bốn bức tường chớn chở, mấy chậu ti-gôn đã bắt đầu khoe mấy khóm cỗi cũng đang độ khai hoa. Cây điệp trước sân đã báo mùa thi với nghìn cánh hoa hồng tả tơi trên vệ cỏ. Một niềm cảm xúc xâm chiếm tâm hồn tôi.  Mỗi cảnh vật đều khêu gợi ở tôi những bóng xưa, tăm tiếng cũ. Tôi thấy như sống lại trong khoảnh khắc quãng đời ấy, mà ngôi trường yêu mến kia đã phong kín của tôi bao nhiêu kỉ niệm buồn, vui. Tôi nhớ lại tất cả. Cái gì tôi cũng nhớ và cái gì cũng gieo vào 1 tôi một niềm lưu luyến cách vời.