Có một thuật ngữ chính trị rất thông dụng ở Tây phương nhưng không hiểu sao, ở Nước Ta, cho đến nay, vẫn còn rất lạ lẫm : tự sự chính trị ( political narrative ) .
Đang xem : Narrative là gì
Tự sự ( narrative ), nói một cách đơn thuần, chỉ là một câu truyện ( story ). Nhưng ý nghĩa của tự sự, thật ra, lại rộng hơn một câu truyện. Câu chuyện là diễn biến của những sự kiện, hoặc có thực hoặc chỉ do tưởng tượng, theo hướng tuyến tính ( linearity ) trong một mối quan hệ không ít có tính nhân quả. Tự sự, ngược lại, là phương pháp hiện thực hóa câu truyện, vì thế, trong tự sự hoàn toàn có thể có một hoặc nhiều câu truyện. Câu chuyện khi nào cũng có nhân vật : hoặc là người hoặc là vật được nhân cách hóa. Hơn nữa, cần tối thiểu là hai nhân vật trở lên. Họa hoằn, nếu chỉ có một nhân vật, nhân vật ấy phải tự phân thân, nghĩa là phải biến thành hai : Có như vậy mới có sự tương tác, một điều kiện kèm theo thiết yếu của chuyện, và từ đó, truyện. Tự sự, ngược lại, là một diễn biến không cần nhân vật : Nó hoàn toàn có thể chỉ là một sự hoạt động nói chung, bao quát một khoảng chừng thời hạn nào đó. Câu chuyện gắn liền với ngôn từ, hoặc ngôn từ nói hoặc ngôn từ viết. Tự sự, ngược lại, hoàn toàn có thể sống sót dưới nhiều hình thức khác nhau : nhiều nhất, đương nhiên, là bằng ngôn từ ; nhưng bên cạnh ngôn từ còn hoàn toàn có thể có âm thanh ( thế cho nên người ta mới nói đến tự sự trong âm nhạc – narrative in music ), trong hội họa ( narrative in painting ), hoặc ngay cả trong nhận thức .

Ở khía cạnh cuối cùng vừa nêu – tự sự trong nhận thức, tự sự được hiểu là một thao tác tổng thể hóa (totalization), qua đó, mọi thứ đều được sắp xếp vào một cấu trúc có quan hệ chặt chẽ với nhau, cái này là nguyên nhân hay kết quả / hệ quả của cái khác. Ý nghĩa ấy nằm ngay trong từ nguyên của chữ “narrative”: nó gắn liền với tính từ “gnarus” (biết). Có thể nói mọi nhận thức đều có tính tự sự. Chính vì vậy, từ giữa thế kỷ 20 đến nay, khái niệm tự sự trở thành trung tâm của rất nhiều ngành nghiên cứu, từ ký hiệu học đến văn hóa học, văn học – ở đó có hẳn một ngành được gọi là tự sự học, narratology, và gần đây, chính trị học. Nó cũng là khái niệm hạt nhân của một trào lưu triết học và văn nghệ: chủ nghĩa hậu hiện đại với những thuật ngữ quen thuộc như đại tự sự (grand/master narrative), tiểu tự sự (small narrative), siêu tự sự (metanarrative) và phản tự sự (antinarrative).

Mà thôi. Không nên đi quá xa vào những góc nhìn triết lý, tôi xin trở lại với những kinh nghiệm tay nghề đời thường : Tất cả tất cả chúng ta đều sống trong, bằng và với những tự sự. Hằng ngày, chúng sử dụng tự sự trong lúc tán gẫu bằng cách kể hết chuyện này đến chuyện khác. Chúng ta phán đoán nhau cũng bằng tự sự qua cách nối kết sự kiện này với sự kiện kia để làm sáng tỏ tính cách của một ai đó. Chúng ta giáo dục nhau cũng bằng tự sự : thay vì chỉ nêu lên một câu châm ngôn, tất cả chúng ta nêu lên những câu truyện làm dẫn chứng. Quan trọng hơn hết, truyền thống của tất cả chúng ta, với tư cách một hội đồng, được hình thành đa phần cũng bằng tự sự. Tự xưng là người Việt, không ai trong tất cả chúng ta không nghĩ đến những câu truyện như trăm trứng trăm con, những khái niệm như đồng bào hay quê cha đất tổ, những niềm tự hào như đánh Tàu, đánh Nguyên, đánh Pháp, v.v. Tất cả đều là những tự sự. Bản sắc của từng cá thể cũng được hình thành bằng tự sự trải qua những kinh nghiệm tay nghề cũng như những hình ảnh mà tất cả chúng ta tự nghĩ về mình. Đạo đức công dân cũng được hình thành trên cơ bản những tự sự : mỗi người tự nỗ lực sống, thao tác và hành xử theo một hình mẫu đơn cử nào đó. Ví dụ, ở 1 số ít nước, đó là hình mẫu của một con người hiên ngang can đảm và mạnh mẽ và quật cường trước quân địch cũng như trước thiên tai ; ở một số ít nước khác, đó là hình mẫu của những con người lịch sự và trang nhã, nhã nhặn, đàng hoàng, biết tôn trọng người khác, v.v. Tất cả cũng đều là tự sự .
Trong chính trị văn minh, đặc biệt quan trọng chính trị theo lối cách mạng với tham vọng đổi khác diện mạo của xã hội, thậm chí còn, của lịch sử dân tộc, người ta hay nói đến lý tưởng. Nhưng lý tưởng, ví dụ điển hình, lý tưởng độc lập, tự do, dân chủ, bình đẳng và thịnh vượng, chỉ là những khẩu hiệu trống rỗng, không có ý nghĩa và vô hồn, nếu chúng không gắn liền với những tự sự. Ví dụ, với dân chúng, cái gọi là thịnh vượng không có gì khác ngoài việc có tài lộc rủng rỉnh trong túi để không những phân phối được những nhu yếu cơ bản nhất ( như ăn, uống, mặc, ở ) mà còn cung ứng cả những nhu yếu xa xỉ gắn liền với đời sống văn hóa truyền thống ( như diện đồ hiệu, đi du lịch, vui chơi ), v.v.
Một nhà chỉ huy giỏi không phải là người biết theo đuổi những lý tưởng lớn mà, trước hết, phải là người biết thiết kế xây dựng những tự sự để mọi người hoàn toàn có thể tưởng tượng rõ ràng là mình đang đến đâu, sẽ trở thành như thế nào, trong tương lai gần cũng như xa, từ đó, tin yêu và phục tùng. Khả năng thiết kế xây dựng tự sự, do đó, được xem là điều kiện kèm theo cơ bản của những người muốn chỉ huy quần chúng. Người ta khen Tổng thống John Kennedy, trước hết, là vì ông biết kiến thiết xây dựng một tự sự về mẫu người biết tự hỏi mình hoàn toàn có thể làm gì cho quốc gia thay vì chỉ chờ đón những điều quốc gia mang lại cho mình. Tổng thống Ronald Reagan thành công xuất sắc trong tự sự người Mỹ hào hùng có năng lực đánh gục mọi quân địch ngay trong những cuộc cuộc chiến tranh giữa những vì sao ( star wars ). George W. Bush thì kiến thiết xây dựng một tự sự về một nước Mỹ sẵn sàng chuẩn bị đánh phủ đầu quân địch, những kẻ bị xem là quỷ dữ ( axis of evil ). Barack Obama thì kiến thiết xây dựng tự sự về mẫu người dám nghĩ và dám làm ( Yes, we can ). trái lại, cũng có rất nhiều nhà chỉ huy bị phê phán kinh hoàng là, mặc dầu mưu trí và có tài, có lý tưởng và thao tác tận tâm, họ lại thiếu hẳn năng lực kiến thiết xây dựng những tự sự để lôi kéo quần chúng và để quần chúng biết rõ hướng đi của quốc gia .
Xem thêm : Phần Cứng Là Gì ? Các Bộ Phận Cơ Bản Gồm Những Gì
Ở Nước Ta, rõ ràng là thế hệ thứ nhất của đảng Cộng sản, đặc biệt quan trọng trong thời chống Pháp, từng chứng tỏ năng lực kiến thiết xây dựng tự sự tốt. Thời ấy, mọi người biết rõ mình phải làm gì và nhắm đến điều gì. Cái điều họ phải làm rất đơn cử : tranh đấu và chuẩn bị sẵn sàng đồng ý quyết tử. Để cụ thể hóa nguyên tắc này, người ta không ngần ngại bịa ra nhiều chuyện để tuyên truyền. Câu chuyện Lê Văn Tám là một ví dụ. Nhưng dù bịa hay thật thì điều đó cũng chứng tỏ giới chỉ huy biết cách tận dụng yếu tố tự sự trong cách hoạt động quần chúng. Còn cái điều nhắm tới thì cũng rất rõ : độc lập và tự do. Khái niệm độc lập và tự do thời ấy cũng rất đơn cử : đánh đuổi được thực dân Pháp .
Có điều, đó là những chuyện trong quá khứ .

Hiện nay, tự sự chính trị chỉ được nghe thấy, vô cùng họa hoằn, chủ yếu ở cấp địa phương, đặc biệt tại Đà Nẵng và Hội An, nơi những người lãnh đạo thường nói và thể hiện một tự sự cụ thể và rõ ràng: Họ muốn thành phố nằm dưới quyền của họ sẽ phát triển như thế nào, với những đặc điểm và một tương lai như thế nào. Không phải ai cũng chia sẻ với những tự sự ấy của họ. Nhưng ít nhất người ta cũng biết cái hướng đi của thành phố cũng như cái tưởng tượng tập thể (collective imagination) mà giới lãnh đạo muốn xây dựng. Về tương lai.

Còn ở cấp vương quốc ư ?
Tuyệt đối không có. Không ai vẽ ra một bức tranh đơn cử về hướng đi và tương lai của quốc gia cả. Không ai vấn đáp được những câu hỏi bức thiết và bức xúc nhất của người dân : Chúng ta sẽ làm gì và sẽ như thế nào trước tên bạn láng giềng ngày càng giàu mạnh và ngày càng hung hãn ? Chúng ta sẽ làm gì và sẽ như thế nào trước xu thế toàn thế giới hóa của trái đất ? Chúng ta sẽ làm gì và sẽ như thế nào trước những làn sóng dân chủ trên quốc tế cũng như trước những khát vọng tự nhiên về sự tự do, công minh và công chính ?
Không. Tuyệt đối không ai vấn đáp những câu hỏi ấy cả .
Thiếu tự sự, tất cả chúng ta cũng thiếu hẳn xu thế. Chúng ta hay nói : Nước Ta là quốc gia đang tăng trưởng. Tuy nhiên, có một điều tất cả chúng ta trọn vẹn không biết : Nước Ta đang tăng trưởng về hướng nào và sẽ đi đến đâu ?
Chỉ mong đó không phải là một cái vực .

Xem thêm: Hướng Dẫn Cách Làm Thẻ Vietcombank Cho Người Mới, Hướng Dẫn Cách Làm Thẻ Atm Vietcombank

* Blog của Tiến sĩ Nguyễn Hưng Quốc là blog cá thể. Các bài viết trên blog được đăng tải với sự chấp thuận đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của nhà nước Hoa Kỳ .