Chữ Latinh, còn gọi là chữ La Mã, là tập hợp các chữ cái ban đầu được dùng để viết tiếng Latinh, về sau được nhiều để viết nhiều ngôn ngữ khác như a, b, c, d, vân vân, và các chữ cái khác được dùng cùng với các chữ cái đó để ghi lại ngôn ngữ như ă, ą, ƀ, ꞗ, ĉ, ç, đ, ɗ, vân vân. Chữ Latinh là loại văn tự chữ cái được sử dụng rộng rãi nhất trên thế giới hiện nay.

Phân bố việc sử dụng chữ Latinh trên quốc tế. Phần xanh đậm là những nước chỉ dùng duy nhất chữ Latinh, phần xanh nhạt là những nước sử dụng chữ Latinh làm một trong những loại văn tự .

Cùng với sự bành trướng của Đế quốc La Mã, chữ Latinh cùng tiếng Latinh cũng mở rộng từ bán đảo Ý sang các vùng lân cận bên bờ Địa Trung Hải. Cho đến cuối thế kỷ XV, chữ Latinh đã phổ biến khắp Tây, Bắc và Trung Âu, chỉ có Đông và Nam Âu vẫn tiếp tục sử dụng chữ Kirin. Ở giai đoạn sau, cùng với quá trình thực dân hóa của các quốc gia châu Âu, chữ Latinh bắt đầu xuất hiện trên khắp thế giới, từ châu Mỹ, châu Đại Dương, châu Phi và một phần châu Á.

Bảng vần âm Latinh[sửa|sửa mã nguồn]

Nguyên bản bảng vần âm[sửa|sửa mã nguồn]

Bảng rút gọn đầu tiên

A
B
C
D
E
F
G

H
I
K
L
M
N
O

P
Q
R
S
T
V
X

Bảng chữ cái Latinh truyền thống

Chữ cái

A
B
C
D
E
F
G
H

Tên

ā
bē
cē
dē
ē
ef
gē
hā

Cách phát âm (IPA)

/aː/
/beː/
/keː/
/deː/
/eː/
/ef/
/geː/
/haː/

Chữ cái

I
K
L
M
N
O
P
Q

Tên

ī
kā
el
em
en
ō
pē
qū

Cách phát âm (IPA)

/iː/
/kaː/
/el/
/em/
/en/
/oː/
/peː/
/kʷuː/

Chữ cái

R
S
T
U
X
Y
Z

Tên

er
es
tē
ū
ex
ī Graeca
zēta

Cách phát âm (IPA)

/er/
/es/
/teː/
/uː/
/eks/
/iː ˈgraika/
/ˈzeːta/

Bảng vần âm Latinh lan rộng ra[sửa|sửa mã nguồn]

Chữ Latinh được kiểm soát và điều chỉnh lại cho thích hợp để dùng trong những ngôn từ khác, đôi lúc là nhằm mục đích bộc lộ âm vị không có trong ngôn từ khác được viết bằng chữ Latinh. Vì lẽ đó mà người ta tạo ra những cách viết mới để ghi những âm này, trải qua việc thêm dấu phụ lên những chữ cái có sẵn, ghép nhiều vần âm lại với nhau, phát minh sáng tạo ra vần âm mới trọn vẹn hoặc gán một tính năng đặc biệt quan trọng do một bộ đôi hoặc bộ ba vần âm. Vị trí của những vần âm mới này trong bảng vần âm hoàn toàn có thể khác nhau, tùy thuộc từng ngôn từ .

Bảng vần âm Latinh và tiêu chuẩn quốc tế[sửa|sửa mã nguồn]

Vào khoảng thập niên 1960, các ngành công nghiệp máy vi tính và viễn thông ở các quốc gia phát triển đòi hỏi một phương pháp mã hóa ký tự được sử dụng tự do. Tổ chức tiêu chuẩn hóa quốc tế (ISO) đã tóm lược bảng chữ cái Latinh vào tiêu chuẩn ISO/IEC 646 và dựa trên cách sử dụng phổ biến nhằm mục đích phổ biến rộng rãi tiêu chuẩn này. Do Hoa Kỳ chiếm vị trí thượng tôn trong cả hai ngành công nghiệp trên nên tiêu chuẩn ISO này được xây dựng dựa trên Chuẩn mã trao đổi thông tin Hoa Kỳ (tức ASCII, bộ ký tự dùng cho 26 × 2 chữ cái của bảng chữ cái tiếng Anh). Về sau, các tiêu chuẩn như ISO/IEC 10646 (Unicode Latinh) vẫn tiếp tục dùng bộ 26 × 2 chữ cái của bảng chữ cái tiếng Anh làm bảng chữ ký Latinh căn bản, đồng thời có mở rộng để xử lý được những chữ cái trong các ngôn ngữ khác.

Chữ cái Latinh mới trọn vẹn[sửa|sửa mã nguồn]

Một số ví dụ về vần âm Latinh mới trọn vẹn so với vần âm Latinh chuẩn là những vần âm wynn ⟨ Ƿ / ƿ ⟩ và thorn ⟨ Þ / þ ⟩ của bảng vần âm Runic, cũng như vần âm eth ⟨ Ð / ð ⟩ được thêm vào bảng vần âm tiếng Anh cổ .Một số ngôn từ Tây, Trung và Nam Phi dùng một vài chữ cái hỗ trợ có cách phát âm giống với ký hiệu ngữ âm tương tự trong bảng ký hiệu ngữ âm quốc tế. Chẳng hạn, tiếng Adangme dùng những vần âm ⟨ Ɛ / ɛ ⟩ và ⟨ Ɔ / ɔ ⟩ ; tiếng Ga dùng ⟨ Ɛ / ɛ ⟩, ⟨ Ŋ / ŋ ⟩ và ⟨ Ɔ / ɔ ⟩. Tiếng Hausa dùng ⟨ Ɓ / ɓ ⟩ và ⟨ Ɗ / ɗ ⟩ làm phụ âm hút vào và dùng ⟨ Ƙ / ƙ ⟩ là phụ âm tống ra .

Một diagraph là một cặp chữ cái dùng để ký một âm hoặc một kết hợp các âm không tương ứng với từng chữ cái theo thứ tự trong cặp chữ đó. Chẳng hạn, tiếng Anh có ⟨ch⟩, ⟨ng⟩, ⟨rh⟩, ⟨sh⟩, tiếng Hà Lan có ⟨ij⟩ Tương tự, một trigraph là một bộ gồm ba chữ cái ghép lại, chẳng hạn tiếng Đức có ⟨sch⟩, tiếng Breton có ⟨c’h⟩ hay tiếng Milan có ⟨oeu⟩. Trong chính tả của một số ngôn ngữ, diagraph và trigraph được xem là những mẫu tự độc lập trong bảng chữ cái. Vấn đề viết hoa diagraph và trigraph tùy thuộc từng ngôn ngữ, có thể viết hoa chữ đầu tiên mà cũng có thể viết hoa tất cả.

Từ nối là một liên hiệp hai hay nhiều chữ cái thông thường tạo thành một glyph hoặc một chữ cái mới. Các ví dụ minh họa là ⟨Æ/æ⟩ (bắt nguồn từ ⟨AE⟩, gọi là “ash”), ⟨Œ/œ⟩ (bắt nguồn từ ⟨OE⟩, thỉnh thoảng gọi là “oethel”), ký hiệu viết tắt ⟨&⟩ (từ tiếng Latinh et, nghĩa là “và”), và ký hiệu ⟨ß⟩ (“eszet”, bắt nguồn từ ⟨ſz⟩ hoặc ⟨ſs⟩ – dạng cổ xưa của chữ s dài ⟨s⟩).

Dấu phụ là một ký hiệu nhỏ hoàn toàn có thể Open ở một vị trí nào đó ở trên, dưới hoặc ngoài vần âm, ví dụ điển hình dấu ^ trong vần âm ” ô ” của tiếng Việt hay dấu umlau trong những vần âm ⟨ ä ⟩, ⟨ ö ⟩, ⟨ ü ⟩ của tiếng Đức. Chức năng chính của dấu là làm biến hóa cách đọc của vần âm được gắn dấu nhưng nó cũng hoàn toàn có thể làm biến hóa cách phát âm của cả âm tiết hay của từ, hoặc dấu cũng hoàn toàn có thể phân biệt những từ cùng chữ ( cách viết giống hệt nhau nhưng không đồng âm hoặc đồng nghĩa tương quan với nhau ) .
Sau quá trình những ngôn từ dùng chữ Latinh là tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Bồ Đào Nha thông dụng ra toàn thế giới nhờ sự bành trướng của những đế quốc thực dân phương Tây, chữ Latinh đã Open ở mọi nơi trên quốc tế. Các ngôn từ hiện không sử dụng phổ cập chữ Latinh để viết như tiếng Nga, tiếng Ả Rập hay tiếng Trung Quốc thường phải được chuyển tự sang vần âm Latinh khi được đặt trong văn bản dùng chữ Latinh hay để sử dụng trong thiên nhiên và môi trường tiếp xúc quốc tế. Việc làm này gọi là Latinh hóa hoặc La Mã hoá .

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Tiếng Anh