IBAITAP: Cùng ibaitap đến với bài học “Ngắm trăng” hôm nay để 

cảm nhận được tình yêu thiên nhiên thắm thiết và phong cách ung dung trong bất kì hoàn cảnh nào của Hồ Chí Minh, thấy được đặc sắc nghệ thuật của bài thơ.

I. HOÀN CẢNH SÁNG TÁC TÁC PHẨM NGẮM TRĂNG

Bài thơ được sáng tác khi Bác đang bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giữ.

II. TÓM TẮT TÁC PHẨM NGẮM TRĂNG

Với thể thơ thất ngôn tứ tuyệt giản dị mà hàm súc, cho thấy tình yêu thiên nhiên đến say mê và phong thái ung dung của Bác Hồ ngay cả trong cảnh ngục tù cực khổ tối tăm.

III. BỐ CỤC TÁC PHẨM NGẮM TRĂNG

Bài thơ có bố cục hai phần:

• Phần 1: (Hai câu đầu): Hoàn cảnh ngắm trăng.
• Phần 2: (Hai câu cuối): Sự giao hòa của con người với thiên nhiên.

IV. HƯỚNG DẪN SOẠN TÁC PHẨM NGẮM TRĂNG

Câu 1: Đọc kĩ phần phiên âm, phần dịch nghĩa và phần giải nghĩa chữ Hán để hiểu chính xác từng câu trong bài thơ. Học thuộc bản dịch thơ và nhận xét về các câu thơ dịch. (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 38)

Lời giải chi tiết:

– Cụm từ “nhược hà” ở câu thơ thứ hai nghĩa là “biết làm thế nào?” dùng để diễn tả sự bối rối và xốn xang của nhân vật trữ tình. Nếu dịch “nại nhược hà” thành “khó hững hờ” vô tình đã làm mất đi sự tinh tế trong cảm nhận. 

→ Khiến người đọc nghĩ rằng nhân vật trữ tình quá “tỉnh táo”, thậm chí “hững hờ” trước cảnh đẹp tự nhiên.

– Bản dịch thơ ở hai câu cuối chưa đúng và sát với nguyên tác. 

• Hai câu cuối của bài thơ đăng đối nhau trong từng câu và giữa hai câu chữ “song” mang lại giá trị rất cao, chữ “nhân” đối với chữ “nguyệt” trong cùng một câu và chữ “nguyệt” đối với “thi gia” ở cuối câu bốn. Bản dịch thơ đã không đảm bảo được sự đăng đối này.
• Chữ “khán” trong nguyên tác nghĩa là “ngắm” nhưng ở câu thơ thứ hai đã dịch thành “nhòm” làm mất đi tính hàm súc và sự nhã nhặn của ý thơ.

Câu 2: Ở bài thơ này, bác Hồ ngắm trăng trong hoàn cảnh như thế nào? Vì sao Bác lại nói đến cảnh “Trong tù không rượu cũng không hoa”? Qua hai câu đầu, em thấy Bác có tâm trạng ra sao trước cảnh trăng đẹp ngoài trời? (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 38)

Lời giải chi tiết:

Thi nhân xưa khi gặp cảnh trăng đẹp sẽ thường đem rượu uống trước hoa để thưởng trăng, có rượu, có hoa thì sự thưởng trăng mới thật mười phần thú vị và mĩ mãn. Nói tóm lại, người ta chỉ ngắm trăng khi thảnh thơi và tâm hồn thư thái. Nhưng điều đặc biệt ở đây là Hồ Chí Minh đã ngắm trăng trong hoàn cảnh đặc biệt đó là trong ngục tù thiếu thốn và tối tăm.

Chúng ta có thể hiểu rằng trước cảnh đêm trăng quá đẹp, Hồ Chí Minh bỗng khao khát được thưởng trăng một cách trọn vẹn nhất và lấy làm tiếc khi không có rượu, nhưng tâm hồn vẫn được tự do, vẫn ung dung và vẫn thèm được tận hưởng trọn vẹn cảnh trăng đẹp.

Ở câu thứ hai, có cái xốn xang và bối rối rất nghệ sĩ trước cảnh đêm trăng quá đẹp của Bác Hồ, câu thơ cho thấy rõ tâm hồn nghệ sĩ đích thực ở trong con người của Hồ Chí Minh. Ở trong tù thì biết làm thế nào để có cuộc ngắm trăng thực sự, vì vậy mà càng bứt rứt, bối rối. Đặc biệt, người chiến sĩ cách mạng và lão luyện ấy vẫn là một con người yêu thiên nhiên một cách say đắm và hồn nhiên, đã rung động trước những cảnh trăng đẹp dù đang là thân tù.

Câu 3: Trong hai câu thơ cuối của bài thơ chữ Hán, sự sắp xếp vị trí các từ nhân (và thi gia), song, nguyệt (và minh nguyệt) có gì đáng chú ý? Sự sắp xếp như vậy và việc đặt hai câu dưới dạng đối nhau có hieuj quả nghệ thuật như thế nào? (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 38)

Lời giải chi tiết:

Hai câu thơ cuối có sự đăng đối về mặt ý nghĩa và hình thức:

• Chữ  “song” (cửa sổ) ở giữa cặp từ nhân/ nguyệt- minh nguyệt
• Thi gia: Người tù vượt qua song sắt, vượt qua sự kìm kẹp để hướng ra ngoài ngắm trăng.
• Trăng cũng nhòm qua khe cửa để ngắm nhà thơ: sự giao hòa giữa trăng với người và người với trăng.
• Sử dụng biện pháp nhân hóa để trăng trở thành một người bạn tri âm tri kỷ từ rất lâu của người tù.

Vượt qua những rào cản cửa sắt của tù ngục, cả người và trăng đều đã chủ động gặp gỡ. Cuộc ngắm trăng trở nên thi vị khi hai tâm hồn tri kỉ đến với nhau:  người và trăng.

Câu 4: Qua bài thơ, em thấy hình ảnh Bác Hồ hiện ra như thế nào?(SGK Ngữ Văn tập 2- trang 38)

Lời giải chi tiết:

Bài thơ vừa thể hiện tình cảm thiên nhiên đặc biệt sâu sắc, mạnh mẽ và là một biểu hiện nổi bật của tâm hồn nghệ sĩ trong con người Bác, cho thấy sức mạnh tinh thần to lớn của người chiến sĩ vĩ đại đó: quả cả, lạc quan. Có thể nói, đằng sau những câu thơ đó lại là một tinh thần thép ài mà biểu hiện ở đây là sự tự do tự tại và phong thái ung dung vượt trên sự kìm kẹp, đè nặng tàn bạo của nhà tù. Qua bài thơ, người đọc cảm nhận người tù cách mạng ấy dường như không bận tâm về những cùm xích, đói rét, muỗi rệp và ghẻ lở… của chế độ nhà tù khủng khiếp mà cũng bất chấp song sắt thô bạo của nhà tù, để tâm hồn bay bổng và tìm đến “đối diện đàm tâm” cùng với vầng trăng tri âm.

Câu 5: Nhà phê bình văn học Hoài Thanh nhận xét:  “Thơ Bác đầy trăng”, Hãy chép lại những bài thơ Bác Hồ viết về trăng mà em biết  (chú ý ghi rõ thời điểm sáng tác mỗi bài). Cuộc “ngắm trăng” trong bài Vọng  nguyệt và hình ảnh trăng được thể hiện qua các bài thơ khác của Bác có gì đáng chú ý? (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 38)

Lời giải chi tiết:

– “Trung thu”:

Gương trăng vành vạnh giữa mùa thu,

Sáng khắp nhân gian bạc một màu,

Sum họp nhà ai ăn Tết đó

Chẳng quên trong ngục kẻ ăn sầu

Trung thu ta cũng Tết trong tù,

Trăng gió đêm thu gợi vẻ sầu,

Chẳng được tự do mà thưởng nguyệt.

Lòng theo vời vợi mảnh trăng thu.

(Được viết khi Bác bị bắt giam ở nhà tù Tưởng Giới Thạch) 

– “Rằm tháng giêng” (Nguyên tiêu):

Rằm xuân lồng lộng trăng soi

Sông xuân nước lẫn màu trời thêm xuân

Giữa dòng bàn bạc việc quân

Khuya về bát ngát trăng ngân đầy thuyền”.

(1948)

– Bài “Đối trăng-” (Đối nguyệt):

Ngoài song, trống rọi cây sân,

Anh trăng nhích bóng cây gần trước song.

Việc quân, việc nước bàn xong,

Gối khuya ngon giấc bàn song trăng nhòm.

(Được viết trong kháng chiến chống thực dân Pháp)

Điều đáng lưu ý là thơ Bác dành một vị trí đặc biệt, trang trọng dành cho trăng, giữa trăng và thi nhân có một mối giao hòa đồng điệu như tri âm, tri kỉ, cho nên khi viết về trăng, các bài thơ của Hồ Chí Minh bộc lộ một tâm hồn nhạy cảm với những cái đẹp và tinh tế trước cảnh sắc thiên nhiên. Bên cạnh phẩm chất nghệ sĩ đó chính là cốt cách của người chiến sĩ với phong thái ung dung, lạc quan và luôn hướng về ánh sáng. Mặt khác, các bài thơ viết về trăng đã cho thấy một phong cách đặc sắc trong trữ tình của Người, đó chính là sự quyện giữa chất cổ điển và tinh thần hiện đại.