I. HƯỚNG DẪN SOẠN BÀI “LẦU NGƯNG BÍCH”: 

Câu 1: (SGK Ngữ văn 9, tập 1 –  trang 95):

Em hãy tìm hiểu cảnh thiên nhiên trong sáu câu thơ đầu:

– Đặc điểm không gian trước lầu Ngưng Bích.

– Thời gian qua cảm nhận của Thúy Kiều

– Qua khung cảnh thiên nhiên có thể thấy Thúy Kiều đang ở trong hoàn cảnh, tâm trạng như thế nào? Từ ngữ nào góp phần diễn tả hoàn cảnh và tâm trạng ấy?

Lời giải tham khảo:

– Trong sáu câu thơ đầu đặc điểm không gian trước lầu Ngưng Bích được miêu tả:

• Mênh mông, rộng lớn, bát ngát: “non xa”, “trăng gần” “bốn bề bát ngát” . Không gian được mở cả về chiều cao lẫn chiều xa. Hình ảnh lầu Ngưng Bích hiện lên chơi vơi, chênh vênh và đơn độc giữa không gian.
• Trống trải và hoang vắng: “cát vàng”, “bụi hồng”, “cồn nọ”, “dặm kia”  → phủ định sự tồn tại của mọi thứ, gợi lên sự ngổn ngang của cảnh vật xung quanh.

– Thời gian qua cảm nhận của nàng Thúy Kiều:

• Hình ảnh trăng, mây sớm đèn khuya biểu đạt sự lặp lại của thời gian. Cùng với những hình ảnh gợi tả về không gian và sự tuần hoàn của thời gian càng thêm nhấn đậm tình cảnh cô đơn, bế tắc và nỗi buồn bã của Thúy Kiều.
• “Khóa xuân”: ám chỉ sự giam hãm tuổi thanh xuân mà Thúy Kiều đang phải chịu.

– Hoàn cảnh và tâm trạng của Kiều: bị giam hãm, kìm kẹp, cảm thấy bế tắc còn tâm trạng thì cô đơn, buồn tủi, hổ thẹn.

Câu 2:(SGK Ngữ văn 9, tập 1 –  trang 95):

Tám câu thơ tiếp theo nói lên nỗi nhớ thương của Kiều.

a) Trong cảnh ngộ của mình nàng đã nhớ đến ai? Nhớ ai trước, ai sau? Nhớ như thế có hợp lý không? Vì sao?

b) Cùng là nỗi nhớ nhưng cách nhớ khau nhau với những lí do khác nhau nên cách thể hiện cũng khác nhau. Em hãy phân tích nghệ thuật dùng từ ngữ, hình ảnh để làm sáng tỏ điều đó.

c) Em có nhận xét gì về tấm lòng Kiều qua nỗi nhớ thương của nàng?

Lời giải tham khảo:

a)Trong cảnh ngộ của mình nàng Kiều đã nhớ cha mẹ và Kim Trọng. Nàng nhớ tới Kim Trọng trước, sau mới nhớ tới cha mẹ.

– Trình tự nhớ hợp lý. Vì tác giả Nguyễn Du để Thúy Kiều nhớ tới Kim Trọng trước là hoàn toàn phù hợp với diễn biến tâm lí của nhân vật Kiều trong cảnh ngộ đang gặp, đảm bảo tính chân thực cho hình tượng nhân vật. Kiều đã hy sinh vì gia đình, vì cha mẹ mà trong tình cảnh bị Mã Giám Sinh làm nhục, lại bị ép tiếp khách làng chơi nên tâm lý Kiều là nỗi đau đớn về “Tấm son gột rửa bao giờ cho phai”, là nỗi buồn khi nhớ người yêu và nuối tiếc mối tình đầu đẹp đẽ.

b) – Thúy Kiều khi nhớ tới Kim Trọng, tưởng tượng cảnh chàng Kim không hề biết mình phải bán mình chuộc cha, chàng cũng đang nhớ về mình, mong ngóng tin tức về người yêu mà vẫn bặt tin (Tưởng người dưới nguyệt chén đồng – Tin sương luống những rày trông mai chờ); tâm trạng Thúy Kiều đau đớn, xót xa và đầy tủi hờn: “Bên trời góc bể bơ vơ – Tấm son gột rửa bao giờ cho phai.”

– Thúy Kiều nhớ đến cha mẹ, thương cha mẹ ngày ngày tựa cửa ngóng trông tin con (Xót người tựa cửa hôm mai), ngậm ngùi vì tuổi già cha mẹ trước sự khắc nghiệt của thời gian (Sân Lai cách mấy nắng mưa – Có khi gốc tử đã vừa người ôm), day dứt vì bản thân không được ở bên cha mẹ để báo đáp công ơn sinh thành (Quạt nồng ấp lạnh những ai đó giờ).

c) Thúy Kiều đã hy sinh thân mình vì đạo hiếu, khi lâm phải tình cảnh đáng thương, nàng chỉ một lòng nhớ đến người yêu Kim Trọng, nhớ thương cha mẹ mà quên đi cảnh ngộ của mình. 

Trong đoạn trích “Kiều ở Lầu Ngưng Bích”, Kiều hiện lên với đức vị tha cao đẹp.

Câu 3: (SGK Ngữ văn 9, tập 1 –  trang 96):

Tám câu thơ cuối miêu tả cảnh vật qua tâm trạng.

a) Cảnh vật ở đây là thực hay hư? Mỗi cảnh vật có nét riêng đồng thời lại có nét chung để diễn tả tâm trạng Kiều. Em hãy phân tích và chứng minh điều đó.

b) Em có nhận xét gì về cách dùng điệp ngữ của Nguyễn Du trong tám câu thơ cuối? Cách dùng điệp ngữ ấy góp phần diễn tả tâm trạng như thế nào?

Lời giải tham khảo:

a) Ở tám câu thơ cuối đoạn trích “Kiều ở Lầu Ngưng Bích”, Nguyễn Du đã cho thấy một bút pháp tả cảnh ngụ tình đầy đặc sắc. Cảnh vật miêu tả tâm trạng, tâm trạng nhuốm lên cảnh vật:

– Sắc thái của bức tranh thiên nhiên thể hiện từng trạng thái cảm xúc của Thuý Kiều:

• Nhớ thương tới cha mẹ, quê hương:

“Buồn trông cửa bể chiều hôm,

Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa.”

• Nhớ thương người yêu, xót xa cho duyên tình hai bên lỡ dở:

“Buồn trông ngọn nước mới sa,

Hoa trôi man mác biết là về đâu.”

• Buồn tủi, đau đớn xót thương cho thân mình:

“Buồn trông gió cuốn mặt duềnh,

Ầm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi.”

→ Từng cảnh vật, chi tiết chứa đựng tâm trạng, trạng thái tình cảm của Thuý Kiều. Mỗi cảnh mỗi tình, cuối cùng thì tất cả đều thật buồn thương, “Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”.

– Cụm từ “Buồn trông…” được lặp lại bốn lần trong tám câu thơ như những đợt sóng lòng trùng điệp, càng khiến cho nỗi buồn dằng dặc, mênh mông, kết hợp với cách nhìn từ xa đến gần, thu hẹp dần vào nội tâm con người để đến cuối đoạn trích tâm trạng cô đơn, sầu nhớ, cảm giác đau đớn dâng trào lên. Sóng gió nổi lên như dự báo về sự đau khổ ê chề, những bất hạnh sẽ xảy đến với Kiều, là báo hiệu cho một đoạn đời “Thanh lâu hai lượt, thanh y hai lần.”.

II. LUYỆN TẬP

Thế nào là nghệ thuật tả cảnh ngụ tình? Phân tích nghệ thuật tả cảnh ngụ tình trong tám câu thơ cuối.

Lời giải tham khảo:

– Nghệ thuật tả cảnh ngụ tình là nghệ thuật mượn cách tả khung cảnh để gửi gắm tâm trạng nhân vật. Cảnh không đơn thuần chỉ là bức tranh thiên nhiên mà còn là miêu tả bức tranh tâm trạng. Cảnh được dùng như là phương tiện miêu tả còn tâm trạng là mục đích mà miêu tả hướng tới.

– Phân tích tám câu cuối:

• Nhớ thương tới cha mẹ, quê hương:

“Buồn trông cửa bể chiều hôm,

Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa.”

• Nhớ thương người yêu, xót xa cho duyên tình hai người lỡ dở:

“Buồn trông ngọn nước mới sa,

Hoa trôi man mác biết là về đâu.”

• Buồn tủi, đau đớn xót thương cho chính thân mình:

“Buồn trông gió cuốn mặt duềnh,

Ầm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi.”

→ Cảnh lầu Ngưng Bích qua con mắt tâm trạng của Thúy Kiều: cách nhìn từ xa đến gần, thu hẹp dần vào nội tâm con người, màu sắc được miêu tả từ nhạt đến đậm, âm thanh từ tĩnh đến động, để đến cuối đoạn trích miêu tả được tâm trạng Kiều buồn thảm, mông lung đến lo sợ, kinh hoàng. 

Dưới ngòi bút miêu tả của Nguyễn Du hình tượng thiên nhiên đảm đương cùng một lúc hai chức năng: miêu tả ngoại cảnh và miêu tả tâm cảnh. Ở chức năng miêu tả tâm cảnh, hình tượng thiên nhiên là phương tiện nghệ thuật đặc sắc dùng để miêu tả nội tâm và khắc họa lên tính cách nhân vật.