I. TỪ NGỮ XƯNG HÔ VÀ VIỆC SỬ DỤNG TỪ NGỮ XƯNG HÔ

Ví dụ 1: Hãy nêu một số từ ngữ dùng để xưng hô trong tiếng Việt và cho biết cách dùng những từ ngữ đó? (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 38)

Lời giải tham khảo:

Một số từ ngữ dùng để xưng hô trong tiếng Việt ví dụ như tôi, mình, ta, cậu, tớ, anh, chị, chúng tôi, bọn mày, bọn tao…

• Khi để xưng, người nói dùng: tôi, mình, tớ, ta,… với người đối thoại được gọi là cậu, anh, chị, mi….
• Còn nếu sử dụng ở số nhiều: chúng tôi, bọn mày, bọn tao…

Ví dụ  2: Xác định các từ ngữ xưng hô trong hai đoạn trích trên? Phân tích sự thay đổi về cách xưng hô của Dế Mèn và Dế Choắt trong đoạn trích (a) và đoạn trích (b). Giải thích sự thay đổi đó. (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 38)

Lời giải tham khảo:

a) Từ ngữ xưng hô trong hai đoạn:

– Dế Mèn – nhân vật kể chuyện xưng “tôi”

– Dế Mèn khi xưng hô với Dế Choắt: ta – chú mày trong đoạn trích (1), tôi – anh ở đoạn trích (2).

– Dế Choắt khi xưng hô với Dế Mèn: em – anh trong đoạn trích (1), tôi – anh ỏ đoạn trích (2).

b) Phân tích và giải thích sự thay đổi từ ngữ xưng hô của Dế Mèn – Dế Choắt:

– Trong đoạn trích (1), xưng hô giữa hai nhân vật rất khác nhau, thể hiện sự xưng hô bất bình đẳng của một kẻ ở vị thế yếu, cảm thấy mình là kẻ thấp hèn, cần phải nhờ vả người khác với một kẻ ở vị thế mạnh, kiêu căng và hách dịch. Nhưng trong đoạn trích (2), xưng hô giữa Dế Mèn – Dế Choắt thay đổi sang xưng hô bình đẳng (tôi – anh), không ai thấy rằng mình là người thấp hơn hay cao hơn người đối thoại.

– Có sự thay đổi về xưng hô như vậy giữa hai nhân vật vì tình huống giao tiếp đã thay đổi, vị thế của hai nhân vật không còn như trong đoạn trích (1) nữa. Dế Choắt không còn coi mình là đàn em, cần phải nhờ vả, nương tựa Dế Mèn nữa mà nói với Dế Mèn những lời trăn trối với tư cách như là một người bạn.

II. LUYỆN TẬP

Câu 1: Có lần , một giáo sư Việt Nam nhận được thư mời dự đám cưới của một nữ học viên châu Âu đang học tiếng Việt. Trong thư có dòng chữ:

Ngày mai, chúng ta làm lễ thành hôn, mời thầy đến dự.

Lời mời trên có sự nhầm lẫn trong cách dùng từ như thế nào? Vì sao có sự nhầm lẫn đó? (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 39)

Lời giải tham khảo:

– Từ “Chúng ta” bao gồm cả người nói với người nghe, nữ học viên đã nhầm từ xưng hô “chúng ta”, dễ gây ra hiểu lầm là cô và vị giáo sư Việt Nam sẽ làm lễ thành hôn.

– Sự nhầm lẫn có lẽ là do ảnh hưởng của thói quen trong Ngôn ngữ châu Âu – tiếng mẹ đẻ của cô học viên.

Câu 2: Trong các văn bản khoa học, nhiều khi tác giả của văn bản chỉ là một người nhưng vẫn xưng chúng tôi chứ không xưng tôi. Giải thích vì sao? (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 40)

Lời giải tham khảo:

Nhiều khi tác giả của văn bản khoa học dùng cụm từ “chúng tôi” thay cho từ “tôi” trong các văn bản nhằm tăng thêm tính khách quan ngôn ngữ khoa học cho những luận điểm khoa học trong văn bản. Ngoài ra, việc xưng hô như vậy còn thể hiện sự khiêm tốn của tác giả. Còn khi tác giả văn bản khoa học xưng “tôi”, tác giả là đang muốn nhấn mạnh quan điểm cá nhân của mình trước vấn đề nào đó.

Câu 3: Phân tích từ xưng hô mà cậu bé dùng để nói với mẹ mình và nói với sứ giả. Cách xưng hô như vậy nhằm thể hiện điều gì? (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 40)

Lời giải tham khảo:

– Đứa bé gọi mẹ của mình bằng cách gọi thông thường. Nhưng xưng hô khi giao tiếp với sứ giả thì sử dụng những từ “ta – ông”. Cách xưng hô này cho thấy Thánh Gióng là một đứa bé kì lạ, khác thường, chững chạc.

– Mặt khác, có thể thấy đối với người mẹ, Thánh Gióng chỉ là một đứa trẻ, nhưng đối với quốc gia, xã hội, Thánh Gióng là một anh hùng.

Câu 4: Phân tích cách dùng từ xưng hô và thái độ của người nói trong câu chuyện. (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 40)

Lời giải tham khảo:

Vị danh tướng, tuy đã là một nhân vật nổi tiếng, có quyền cao chức trọng, nhưng khi gặp thầy cũ của mình vẫn gọi thầy và xưng em. Ngay cả khi người thầy già gọi vị danh tướng là ngài thì ông vẫn không hề thay đổi cách xưng hô. 

Cách xưng hô trên thể hiện thái độ khiêm tốn, tôn trọng và lòng biết ơn của vị danh tướng đối với thầy giáo của mình. 

→ Là câu chuyện giáo dục sâu sắc về tinh thần “tôn sư trọng đạo”, rất đáng để noi theo.

Câu 5: Phân tích tác động của việc dùng từ xưng hô trong câu nói của Bác. (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 40)

Lời giải tham khảo:

Trước Cách mạng tháng 8 năm 1945, đất nước ta còn là một nước phong kiến. Người đứng đầu đất nước là vua xưng “trẫm” với bề tôi, kẻ dưới. Việc Bác, chủ tịch nước, người đứng đầu đất nước Việt Nam mới, xưng “tôi” và gọi dân chúng là “đồng bào” tạo cho người nghe cảm giác gần gũi, thân thiết hơn với người nói, đánh dấu một bước ngoặt giữa quan hệ lãnh tụ và nhân dân trong một đất nước dân chủ.

Câu 6: Các từ ngữ xưng hô trong đoạn trích trên được ai dùng và dùng với ai? Phân tích vị thế xã hội, thái độ, tính cách của từng nhân vật qua cách xưng hô của họ. Nhận xét sự thay đổi cách xưng hô của chị Dậu và giải thích lí do của sự thay đổi đó. (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 41)

Lời giải tham khảo:

– Các từ ngữ xưng hô trong đoạn trích trên là giữa một kẻ có vị thế, quyền lực (cai lệ) và một người dân bị áp bức (chị Dậu).

– Cách xưng hô của tên cai lệ người nhà lí trưởng trái cậy quyền thế nên hống hách, trịch thượng. Còn cách xưng hô của chị Dậu lúc đầu là người dân thấp cổ bé họng, thiếu sưu nên phải hạ mình, nhịn nhục (nhà cháu – ông), nhưng sau khi bị o ép, dồn đến đường cùng thì thay đổi hoàn toàn: tôi – ông, rồi bà – mày. 

– Sự thay đổi về cách xưng hô trên thể hiện sự thay đổi thái độ và hành vi ứng xử của nhân vật. Thể hiện sự “tức nước- vỡ bờ”, phản kháng quyết liệt của con người khi bị dồn đến bước đường cùng.