I. ĐIỀU KIỆN SỬ DỤNG HÀM Ý

Câu hỏi: Đọc đoạn trích đã cho và trả lời câu hỏi.  (SGK Ngữ văn 9 tập 2- trang 90)

Chị Dậu vừa nói vừa mếu:

– Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u.

Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:

– Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu?

Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:

– Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.

Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc:

– U bán con thật đấy u? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con.

(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)

1. Nêu hàm ý của những câu in đậm. Vì sao chị Dậu không dám nói thẳng với con mà phải dùng hàm ý?

2. Hàm ý trong câu nói nào của chị Dậu rõ hơn? Vì sao chị Dậu phải nói rõ hơn như vậy? Chi tiết nào trong đoạn trích cho thấy cái Tí đã hiểu hàm ý trong câu nói của mẹ?

Lời giải chi tiết: 

1. Câu in đậm đầu của chị Dậu mang hàm ý “Sau bữa ăn này từ sau con sẽ không còn được ăn ở nhà nữa. Câu in đậm thứ hai mang hàm ý Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị rồi. Chị Dậu không dám nói thẳng với con mà phải dùng hàm ý vì đó là điều quá đau lòng chị phải bán đứa con dứt ruột đẻ ra nên chị dùng hàm ý để giấu đi nỗi đau ấy. 

2. Hàm ý trong câu nói “Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài” rõ hơn vì cái Tí không hiểu hàm ý của câu đầu nhưng hiểu được hàm ý câu sau, chính sự “giãy nảy” trong câu nói cùng tiếng khóc của cái Tí đã cho em thấy điều đó.

II. LUYỆN TẬP

Câu 1: Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó? (SGK Ngữ văn 9 tập 2- trang 91)

a.

– Anh nói nữa đi. – Ông giục.

– Báo cáo hết! – Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ. – Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rồi đấy.

Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chính người họa sĩ già. Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

b.

– […] Anh Tấn này! Anh bây giờ sang trọng rồi, còn cần quái gì các thứ đồ gỗ hư hỏng này nữa. Chuyên chở lại lịch kịch lắm. Cho chúng tôi khuân đi thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất.

– Có gì đâu mà sang trọng! Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để…

– Ái chà! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo là không sang trọng? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu lớn tám người khiêng, còn bảo là không sang trọng? Hừ! Chẳng cái gì giấu nổi chúng tôi đâu!

Tôi biết không thể nói làm sao được đành ngậm miệng, đứng trầm ngâm.

– Ối dào! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có!

(Lỗ Tấn, Cố hương)

c.

Thoắt trông nàng đã chào thưa:

“Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây!

Đàn bà dễ có mấy tay,

Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan!

Dễ dàng là thói hồng nhan,

Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều.”

Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu,

Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca.

(Nguyễn Du, Truyện Kiều)

Lời giải chi tiết: 

a. Người nói trong câu in đậm là anh thanh niên còn người nghe là ông họa sĩ và cô gái.

– Hàm ý của câu nói là: Mời bác và cô vào nhà uống nước.

– Theo em hai người nghe đều hiểu hàm ý của câu nói ấy, chi tiết “Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà” và “ngồi xuống ghế” đã cho em biết điều này.

b. Người nói trong câu in đậm là anh Tấn còn người nghe là chị hàng đậu (ngày trước).

– Hàm ý của câu nói là: Chúng tôi không thể nào cho những thứ này đi được.

– Theo em người nghe hiểu được hàm ý nó được thể hiện ở câu nói cuối cùng của đoạn trích.

c. Người nói trong câu in đậm là Thúy Kiều còn người nghe là Hoạn Thư.

– Hàm ý câu nói đầu tiên là cách chào “mát mẻ” và “giễu cợt”.

– Hàm ý câu nói sau là cảnh báo trước rằng Hoạn Thư sẽ nhận sự báo oán thích đáng.

– Theo em người nghe hiểu được hàm ý đó nên “hồn lạc phách xiêu – Khấu đầu dưới trướng, liệu điều kêu ca”.

Câu 2: Hàm ý của câu in đậm dưới dây là gì? Vì sao em bé không nói thẳng được mà phải sử dụng hàm ý? Việc sử dụng hàm ý có thành công không? Vì sao? (SGK Ngữ văn 9 tập 2- trang 92)

Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên:

– Cơm sôi rồi, chắt nước giùm cái! – Nó cũng lại nói trổng.

Tôi lên tiếng mở đường cho nó:

– Cháu phải gọi “Ba chắt nước giùm con”, phải nói như vậy.

Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên:

– Cơm sôi rồi, nhão bây giờ!

Anh Sáu vẫn ngồi im […]

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Lời giải chi tiết: 

– Hàm ý của câu in đậm trên là “chắt giùm nước ra để cơm khỏi nhão”. Bé Thu không nói thẳng mà dùng hàm ý vì lần trước đó đã nói thẳng rồi mà không có hiệu quả nên vì vậy mà bực mình. Hơn nữa lần nói thứ hai này đã có thêm yếu tố thời gian bức bách.

– Việc sử dụng hàm ý không thành công vì người nghe không tiếp nhận không cộng tác vờ không nghe không hiểu bằng cách ngồi im. 

Câu 3: Hãy điền vào lượt lời của B trong đoạn thoại sau đây một câu có hàm ý từ chối. (SGK Ngữ văn 9 tập 2- trang 92)

A: Mai về quê với mình đi!

B: /…/

A: Đành vậy.

Lời giải chi tiết: 

Có thể tham khảo một số lời thoại sau:

• Mình lại có hẹn trước với giáo viên rồi.
• Mình phải đi phỏng vấn.

Câu 4: Tìm hàm ý của Lỗ Tấn qua việc ông so sánh “hi vọng” với “con đường” trong các câu sau: (SGK Ngữ văn 9 tập 2- trang 92)

Tôi nghĩ bụng: Đã gọi là hi vọng thì không thể nói đâu là thực, đâu là hư. Cũng giống như những con đường trên mặt đất; kì thực trên mặt đất vốn làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành đường thôi.

(Lỗ Tấn, Cố hương)

Lời giải chi tiết: 

Hàm ý của Lỗ Tấn là mặc dù hi vọng chưa thể nói được là thực hay hư nhưng nếu có cố gắng thực hiện thì có thể đạt được.

Câu 5: Tìm những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng (trong bài thơ Mây và sóng của Ta-go). Hãy viết thêm vào mỗi đoạn một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn. (SGK Ngữ văn 9 tập 2- trang 92)

Lời giải chi tiết: 

– Câu có hàm ý mời mọc trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng là hai câu mở đầu bằng “Bọn tớ chơi…”. Có thể viết thêm hàm ý mời mọc như sau: Có muốn cùng bọn tớ chơi không?

– Câu có hàm ý từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng là hai câu “Mẹ mình đang đợi ở nhà“ và “Làm sao có thể rời mẹ mà đến được?”. Có thể viết thêm hàm ý từ chối như sau: Mình phải về nhà với mẹ của mình rồi.