Ibaitap: Nghị luận là cơ sở của tư duy lô gíc khoa học, đặc trưng của nghị luận là sự chặt chẽ, rõ ràng và có sức thuyết phục cao, mặc dù có những luận điểm khác nhau nhưng nghị luận thường xuất hiện trong các văn bản tự sự. Trong văn bản tự thì nghị luận là yếu tố đan xen làm nổi bật lên sự việc và con người. 

I. TÌM HIỂU YẾU TỐ NGHỊ LUẬN TRONG VĂN BẢN TỰ SỰ 

Ví dụ 1: (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 137)

Tìm hiểu các đoạn trích

a) Căn cứ vào định nghĩa, hãy tìm và chỉ ra những câu, chữ thể hiện rõ tính chất nghị luận trong hai đoạn trích trên

b) Yếu tố nghị luận có thể làm cho văn bản tự sự thêm sâu sắc thế nào?

– Trong mỗi đoạn trích, nhân vật nêu ra những luận điểm gì?

– Luận cứ và lập luận như thế nào?

– Các câu trong văn bản thường sử dụng là loại câu gì?

Lời giải tham khảo:

Đoạn 1: là đoạn trích miêu tả suy nghĩ nội tâm của ông giáo trong truyện Lão Hạc của Nam Cao.

a) Những câu, chữ thể hiện rõ tính chất nghị luận trong đoạn trích:

• Nếu ta không cố tình hiểu họ thì ta chỉ thấy họ gàn dở, ngu ngốc, bần tiện…
• Vợ mình không ác nhưng thị khổ quá rồi.
• Một người đau chân có lúc nào quên được cái chân đau của mình.
• Khi người ta khổ quá thì người ta chẳng còn nghĩ đến ai được nữa.
• Mình biết vậy nên mình chỉ buồn nhưng không nỡ giận.

Nêu vấn đề: Nếu ta không cố gắng tìm hiểu những người xung quanh thì ta luôn có cớ để đối xử tàn nhẫn và độc ác với họ.

b) Luận điểm trong đoạn trích:

• Nếu ta không cố tìm mà hiểu những người xung quanh mình thì ta chỉ thấy toàn những cớ để cho ta tàn nhẫn; không bao giờ ta thương … là luận điểm mang tính chất đặt vấn đề.
• Vợ tôi không ác, nhưng vì thị khổ quá rồi nên sinh ra ích kỷ, tàn nhẫn với người khác. là luận điểm mang tính chất phát triển lập luận, triển khai vấn đề nghị luận. Các luận chứng và lí lẽ được đưa ra là một người đau chân….; khi người ta khổ quá thì…
• Tôi biết vậy, nên tôi chỉ buồn chứ không nỡ giận. là luận điểm kết luận, kết thúc phần lập luận.

⟹ Với việc đưa ra các lập điểm như trên, tác giả đã “kể được” câu chuyện về nỗi đau giằng xé, trăn trở, bi kịch bên trong con người; khẳng định về quan điểm nhìn nhận, đánh giá con người và cuộc đời. Đồng thời, vẽ ra được thực trạng con người cùng khổ trong bối cảnh xã hội đầu thế kỉ XX.

Đoạn trích trên sử dụng rất nhiều từ ngữ, câu mang tính lập luận là các câu thể hiện các phán đoán dưới dạng nếu thì; vì thế… cho nên, sở dĩ… là vì; khi A… thì B… Các câu văn trong đoạn trích sử dụng đều là những câu khẳng định, ngắn gọn như là những chân lý.

Đoạn 2:

a) Qua đoạn trích Thúy Kiều báo ân báo oán, có thể thấy cuộc đối thoại giữa Thúy Kiều và Hoạn Thư được diễn ra dưới dạng hình thức nghị luận. Hình thức trên rất phù hợp giống như một phiên tòa. Trong một phiên tòa, điều quan trọng nhất là phải trình bày lý lẽ, chứng lý, nhân chứng, vật chứng… sao cho có sức thuyết phục nhất. Trong phiên tòa Thúy Kiều báo ân báo oán, Thúy Kiều là luật sư buộc tội, còn Hoạn Thư là bị cáo. Mỗi bên đều có lập luận riêng của mình.

b)- Lập luận của Kiều:

• Xưa nay, đàn bà có mấy ai ghê gớm, cay nghiệt như mụ Hoạn Thư.
• Càng cay nghiệt càng chuốc vào nhiều oan trái (Đây là một kiểu câu khẳng định).

– Lập luận của Hoạn Thư:

• Đầu tiên: đều là phận đàn bà, ghen tuông là lẽ thường tình.
• Thứ hai: bản thân đã đối xử rất tốt với Kiều khi Kiều chép kinh ở “Quan Âm Các”.
• Thứ ba: bản thân và Kiều đều là cảnh chồng chung nên chẳng thể nào nhường cho nhau được …
• Thứ tư: dù sao bản thân đã gây ra nhiều đau khổ cho Kiều, giờ đây chỉ còn trông vào lòng khoan dung rộng lớn của Thúy Kiều.

– Hình thức: Thúy Kiều thì sử dụng hình thức câu khẳng định: càng…càng để khẳng định tội ác của Hoạn Thư.

II. LUYỆN TẬP

Câu 1: Lời văn trong đoạn trích (a) mục I.1 là lời của ai? Người ấy đang thuyết phục ai? Thuyết phục điều gì? (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 139)

Lời giải tham khảo:

Trong đoạn trích Lão Hạc (a) là lời của nhân vật ông giáo, ông giáo đang đối thoại với chính mình, thuyết phục bản thân, rằng vợ mình không ác để “chỉ buồn chứ không nỡ giận”.

Câu 2: Ở đoạn trích (b), mục I.1 Hoạn Thư đã lập luận như thế nào mà Kiều phải khen rằng: Khôn ngoan đến mực nói năng phải lời? Hãy tóm tắt nội dung lý lẽ trong lời lập luận của Hoạn Thư để làm sáng tỏ lời khen của nàng Kiều. (SGK Ngữ văn 9, tập 1 – trang 139)

Lời giải tham khảo:

Ở đoạn trích (b), mục I.1 Hoạn Thư trong cơn “hồn lạc phách siêu” ấy biện minh cho mình bằng một đoạn lập luận xuất sắc. Trong 8 dòng thơ, Hoạn Thư nêu lên cho mình 4 ” luận điểm”:

• Đầu tiên: đều là phận đàn bà, ghen tuông là lẽ thường tình.
• Thứ hai: bản thân đã đối xử rất tốt với Kiều khi Kiều chép kinh ở “Quan Âm Các”.
• Thứ ba: bản thân và Kiều đều là cảnh chồng chung nên chẳng thể nào nhường cho nhau được …
• Thứ tư: dù sao bản thân đã gây ra nhiều đau khổ cho Kiều, giờ đây chỉ còn trông vào lòng khoan dung rộng lớn của Thúy Kiều.

Với những lập luận trên, Kiều phải công nhận tài ăn nói của Hoạn Thư là “Khôn ngoan đến mực, nói năng phải lời”. Và cũng chính nhờ những lập luận ấy mà Hoạn Thư đã đặt Thúy Kiều vào một tình thế rất khó “xử”:

“Tha ra thì cũng may đời,

Làm ra thì cũng ra người nhỏ nhen.”