I. CHUẨN BỊ

Câu 1: Đọc kĩ văn bản thơ và xác định câu chuyện được kể trong bài thơ. (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 28)

Lời giải chi tiết:

Câu chuyện được kể trong bài thơ là câu chuyện về một đêm Bác Hồ không ngủ trên đường đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống Pháp.

Câu 2: Nhận biết những yếu tố tự sự, miêu tả trong văn bản và chỉ ra tác dụng của những yếu tố ấy. (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 28)

Lời giải chi tiết:

– Yếu tố tự sự trong văn bản là:

• Kể lại một đêm không ngủ của Người cùng những hành động yêu thương của Người dành cho các chiến sĩ.
• Kể lại cuộc trò chuyện của Bác Hồ với anh đội viên.

– Yếu tố miêu tả trong văn bản là: “trời khuya”, “Bác trầm ngâm”, “mưa lâm thâm”, “người Cha mái tóc bạc”.

⇒ Yếu tố tự sự và miêu tả trong văn bản có tác dụng tái hiện lại hình tượng Bác Hồ một cách tự nhiên, có tính khẳng định được đặt trong mối quan hệ gần gũi và ấm áp với người chiến sĩ, qua đó giúp người chiến sĩ hiểu thêm tấm lòng nhân ái bao la của Bác.

Câu 3: Chỉ ra một số nét đặc sắc về hình thức nghệ thuật của bài thơ. (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 28)

Lời giải chi tiết:

– Một số nét đặc sắc về hình thức nghệ thuật của bài thơ là:

• Điệp ngữ: “Đêm nay Bác không ngủ”. 
• Các từ láy như: lâm thâm, trầm ngâm, xơ xác.
• Hình ảnh ẩn dụ Người Cha mái tóc bạc.
• Hình ảnh so sánh: Anh đội viên mơ màng như nằm trong giấc mộng.

⇒ Ý nghĩa và nhận thức tình cảm của em: Tác phẩm đã tái hiện lại tình yêu thương cùng sự quan tâm của Bác Hồ dành cho các chiến sĩ bộ đội. Từ đó, em càng thêm yêu mến, kính trọng và ngưỡng mộ Bác Hồ – vị cha già kính yêu của dân tộc.

Câu 4: Đọc trước bài thơ Đêm nay Bác không ngủ, tìm hiểu thêm về tác giả Minh Huệ. (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 28)

Lời giải chi tiết:

– Tác giả Minh Huệ tên khai sinh là Nguyễn Đức Thái (3/10/1927) quê tại Bến Thủy, nay thuộc phường Quang Trung, thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An. 

– Minh Huệ hoạt động cho Việt Minh từ tháng 5/1945 và tham gia giành chính quyền ở Nghệ An trong Cách mạng tháng 8/1945. Ông bắt đầu viết vào năm 1951, khi mới 24 tuổi và từng là Hội trưởng Hội sáng tác Văn nghệ liên khu IV, Trưởng ban thơ, lý luận, phê bình Văn học dịch Nhà xuất bản văn học, Ủy viên Ủy ban hành chính kiêm Trưởng ty Văn hóa Nghệ An.

– Sau khi Việt Nam hoàn toàn kiểm soát được miền Bắc, ông tiếp tục đi học và tốt nghiệp đại học Văn. Sau đó được kết nạp làm Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam (1957), Chủ tịch Hội văn nghệ Nghệ Tĩnh, Ủy viên Ủy ban Trung ương Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Việt Nam (1984-1991).

– Bài thơ “Đêm nay Bác không ngủ” là bài thơ nổi tiếng nhất của ông nó dựa trên sự kiện: trong chiến dịch Biên giới vào cuối năm 1950, Bác Hồ trực tiếp ra mặt trận theo dõi, chỉ huy cuộc chiến của bộ đội và nhân dân ta. 

II. CÂU HỎI GIỮA BÀI

Câu 1: Chỉ ra tác dụng của các từ láy trong khổ thơ thứ hai. (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 29)

Lời giải chi tiết:

Các từ láy “trầm ngâm”, “lâm thâm”, “xơ xác” trong khổ thơ thứ hai có tác dụng làm tăng giá trị biểu cảm, giá trị miêu tả cho khổ thơ và giúp đoạn thơ hiện lên đặc sắc hơn.

Câu 2: Xác định và nêu tác dụng của biện pháp tu từ trong dòng thơ số 11. (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 29)

Lời giải chi tiết:

– Biện pháp nổi bật trong dòng thơ thứ 11 là biện pháp tu từ ẩn dụ. Tác giả đã lấy hình ảnh người cha để nói về Bác Hồ, đây là một phép ẩn dụ phẩm chất.

⇒ Việc sử dụng biện pháp tư từ ấy có tác dụng gợi nhiều liên tưởng cho người đọc về tình yêu thương của Bác Hồ dành cho chiến sĩ trong một đêm trên rừng ở chiến khu Việt Bắc, đó là sự quan tâm chu đáo, gần gũi mà thân thương như người cha đối với người con của mình.

Câu 3: Chú ý tác dụng của dấu gạch đầu dòng  ở các dòng thơ số 23, 25 và việc tạo yếu tố tự sự. (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 29)

Lời giải chi tiết:

– Các dấu gạch đầu dòng có tác dụng đánh dấu lời thoại trực tiếp. 

– Tạo nên yếu tố tự sự khiến cho bài thơ trở nên hấp dẫn, đây là một bài thơ nhưng các sự việc lại diễn ra như một câu chuyện đang được kể lại.

Câu 4: Các từ “đinh ninh”, “phăng phắc” giúp em hình dung ra hình ảnh Bác lúc này như thế nào? (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 30)

Lời giải chi tiết:

Hai từ láy “đinh ninh”, “phăng phắc” có vai trò rất lớn trong việc miêu tả chân dung của Bác. Nó khắc hoạ cụ thể và rõ ràng tư thế, dáng vẻ cùng tâm tư của Bác trong đêm không ngủ. Đồng thời hai từ láy thể hiện lý do mà Bác không ngủ là do đang tập trung suy nghĩ về một vấn đề lớn lao.

Câu 5: Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của ai? (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 31)

Lời giải chi tiết:

Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của Bác Hồ: tâm trạng yêu thương cùng sự lo lắng của Bác đối với chiến sĩ đang chiến đấu vì quê hương. 

Câu 6: Xác định cách gieo vần của hai khổ thơ cuối. (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 31)

Lời giải chi tiết:

Chữ cuối dòng 2 vần với chữ cuối dòng 3. Ở khổ thơ cuối thì đặc biệt hơn: chữ cuối dòng 3 vần với chữ cuối dòng 4.

III. CÂU HỎI CUỐI BÀI 

Câu 1: Bài thơ có những nhân vật nào? Tìm các chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật. Kể lại câu chuyện trong bài thơ dựa theo trật tự thời gian (khoảng 9-10 dòng). (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 31)

Lời giải chi tiết:

– Nhân vật của bài thơ là: bác Hồ và anh đội viên.

– Chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật là:

• Thấy trời khuya lắm rồi.
• Lặng yên bên bếp lửa.
• Ngoài trời mưa lâm thâm.
• Mái lều tranh xơ xác.

– Kể lại câu chuyện trong bài thơ dựa theo trật tự thời gian như sau:

Đêm nay tại chiến khu, trời mưa lâm thâm, có anh đội viên giật mình tỉnh giấc vào nửa đêm. Hình ảnh hiện lên trước mắt anh là Bác Hồ đang ngồi lặng yên bên bếp lửa, mái tóc Bác đã bạc đi rất nhiều. Đêm khuya thanh vắng, Bác lặng lẽ rón chân đi kéo chăn cho từng người, thấy Bác lại gần anh khẽ hỏi: “Bác ơi! Bác chưa ngủ ạ? Bác có lạnh lắm không ạ?”. Bác nghe vậy đáp lại bằng giọng trầm ấm: “Chú cứ việc ngủ ngon để mai còn đi đánh giặc”. Nghe lời Bác, anh đội viên chìm vào giấc ngủ tiếp nhưng lúc này giấc ngủ không còn được sâu như ban đầu nữa, những câu hỏi cứ quanh quẩn trong đầu anh, anh không hiểu vì sao Bác thao thức đến vậy. Cho đến lần thứ ba tỉnh giấc, thắc mắc của anh cũng đã được giải đáp, Bác không ngủ vì lo việc nước, thương đoàn dân công, thương mọi người còn đang vất vả. Xúc động trước tình thương của Bác, đêm đó anh đã thức cùng với Bác.

Câu 2: Liệt kê các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công. Chi tiết nào gây ấn tượng nhất cho em? (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 31)

Lời giải chi tiết:

– Các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công là:

• Bác nhón chân nhẹ nhàng dém chăn cho từng người một.
• Bác nóng ruột thương đoàn dân công đang vất vả trên các nẻo đường.

– Chi tiết em ấn tượng nhất là hình ảnh bác nhón chân nhẹ nhàng dém chăn cho từng người một, nó giống như hình ảnh người cha đang quan tâm đến những người con của mình. 

Câu 3: Tìm các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ (từ dòng 1 – dòng 44). Chi tiết nào đem lại cho em nhiều cảm xúc nhất? (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 31)

Lời giải chi tiết:

– Các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ là:

• Lo lắng cho Bác: “Không biết nói gì hơn/Anh nằm lo Bác ốm”
• Quan tâm và muốn Bác nghỉ ngơi:”Anh hoảng hốt giật mình”/ “Anh vội vàng nằng nặc”
• Yêu quý và ngưỡng mộ Bác: “Lòng vui sướng mênh mông/ Anh thức luôn cùng Bác”

– Chi tiết đem lại cho em nhiều cảm xúc nhất là: “Không biết nói gì hơn/ Anh nằm lo Bác ốm/ Lòng anh cứ bề bộn” nó thể hiện được tình cảm mà anh đội viên dành cho Bác giống như tình cảm của một người con dành cho người cha của mình.

Câu 4: Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” được điệp lại mấy lần trong bài thơ? Ý nghĩa của sự điệp lại này là gì? (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 32)

Lời giải chi tiết:

– Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” trong bài thơ được điệp lại ba lần.

⇒ Sự điệp lại này có ý nghĩa nhấn mạnh việc Bác không ngủ đêm nay vì thao thức và vì lo lắng cho dân quân.

Câu 5: Hãy chỉ ra một số yếu tố miêu tả trong văn bản và nêu tác dụng qua một ví dụ cụ thể. (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 32)

Lời giải chi tiết:

– Một số ví dụ về yếu tố miêu tả trong văn bản là: 

•  “Vẻ mặt Bác trầm ngâm/ Ngoài trời mưa lâm thâm/ Mái lều tranh xơ xác”
• “Bác nhón chân nhẹ nhàng”
• “Bóng bác cao lồng lộng/ Ấm hơn ngọn lửa hồng”

⇒ Tác dụng: nhấn mạnh những gian khó ở chiến khu và qua đó làm nổi bật hình ảnh vĩ đại của Bác – vị cha già kính yêu đồng thời toát lên tình yêu thương bao la của Bác dành cho chiến sĩ. Chính nhờ các yếu tố miêu tả này mà văn bản giàu hình tượng, đặc sắc và hình ảnh Bác Hồ hiện lên vĩ đại hơn.

Câu 6: Đoạn trích sau là toàn bộ câu chuyện mà Minh Huệ được nghe kể lại về Bác. Đọc đoạn trích và thực hiện yêu cầu bên dưới: (SGK Ngữ văn 6 tập 2- trang 32)

“Một đêm, Bác Hồ ghé vào một lán bộ đội giữa rừng. Một đội viên tỉnh giấc thấy có một cụ già Nùng đang tiếp củi vào bếp lửa giữa lán. Bóng ông cụ và ánh lửa như đang toả sáng, xua đi bóng tối và cái lạnh lẽo của núi rừng. Anh trùm kín thêm áo trấn thủ lên đầu định ngủ tiếp nhưng linh tính mách bảo anh một điều gì đó. Anh ló đầu ra, căng mắt quan sát và nhận ra Bác Hồ. Anh vùng dậy sung sướng định reo lên nhưng không hiểu sao, anh chỉ lại run run khẽ thốt:

– Bác ơi, sao Bác chưa ngủ ạ? Thưa Bác, mời Bác đi ngủ…

Bác cười hiển, đầm ấm:

– Được, cháu cứ ngủ ngon, Bác sẽ đi ngủ.

Vâng lời Bác, anh đội viên trở về sạp. Nhưng làm sao có thể ngủ được khi được gặp Bác Hồ và Bác Hồ còn thức. Thế là anh lại vùng dậy, nài nỉ mời Bác đi ngủ kẻo trời sắp sáng. Bác lại âu yếm bảo: “Cháu cứ việc ngủ ngon, ngày mai đi đánh giặc. Cháu ngủ ngon là Bác khoẻ. Bác không buồn ngủ vì trời lạnh còn nhiều bộ đội và dân công ngủ ngoài rừng.”…”.

(Nhà thơ Minh Huệ đã viết bài thơ “Đêm nay Bác không ngủ” như thế nào?)

Chỉ ra sự giống nhau, khác nhau giữa đoạn trích và bài thơ của Minh Huệ.

Lời giải chi tiết:

Sự giống và khác nhau là:

• Giống nhau: Đều thể hiện tấm lòng yêu thương rộng lớn và sâu sắc của Bác với bộ đội và nhân dân. Tình cảm kính yêu, cảm phục của những người chiến sĩ đối với Bác. 
• Khác nhau: Về hình thức (1 bài là văn xuôi còn 1 bài là thơ). Bài thơ là lời kể của anh đội viên kể một đêm Bác không ngủ (góc nhìn trực tiếp của anh đội viên) còn bài văn trên được kể theo ngôi thứ ba và Minh Huệ chỉ được nghe kể lại.