I. THẾ NÀO LÀ CHƠI CHỮ?

Đọc bài ca dao sau đây và trả lời câu hỏi.

Bà già đi chợ Cầu Đông,

Bói xem một quẻ lấy chồng lợi chăng?

Thầy bói xem quẻ nói rằng:

Lợi thì có lợi nhưng răng không còn.

1. Em có nhận xét gì về nghĩa của các từ lợi trong bài ca dao này?

2. Việc sử dụng từ lợi ở câu cuối của bài ca dao là dựa trên hiện tượng gì của từ ngữ.

3. Việc sử dụng từ lợi như trên có tác dụng gì?

Lời giải chi tiết: 

1. Từ “lợi” mà bà già dùng là để nói đến lợi ích. Còn từ “lợi” mà ông thầy bói nói ý chỉ phần thịt xung quanh chân răng.

2. Việc sử dụng nó là dựa vào hiện tượng đồng âm nhưng khác nghĩa của từ.

3. Việc sử dụng từ “lợi” như trên có tác dụng tạo cảm giác bất ngờ thú vị, tạo nên sự hài hước, dí dỏm.

II. CÁC LỐI CHƠI CHỮ

Ngoài các lối chơi chữ như ở mục I, còn những lối chơi chữ khác. Em hãy chỉ rõ lối chơi chữ trong các câu dưới đây.

1. Sánh với Nava “ranh tướng” Pháp

Tiếng tăm nồng nặc ở Đông Dương.

(Tú Mỡ)

2. Mênh mông muôn mẫu một màu mưa

Mỏi mắt miên man mãi mịt mờ

(Tú Mỡ)

3. Con cá đối bỏ trong cối đá,

Con mèo cái nằm trên mái kèo,

Trách cha mẹ em nghèo, anh nỡ phụ duyên em.

(Ca dao)

4. Ngọt thơm sau lớp vỏ gai,

Quả ngon lớn mãi cho ai đẹp lòng.

Mời cô mời bác ăn cùng,

Sầu riêng mà hóa vui chung trăm nhà.

(Phạm Hổ)

Lời giải chi tiết: 

1. Lối chơi chữ dựa vào hiện tượng gần âm:

• Danh tướng: ý chỉ vị tướng giỏi, có tài điều binh khiển tướng.
• Ranh tướng: ý chỉ những kẻ ranh mãnh, ý thơ mỉa mai và chế giễu.

2. Lối chơi chữ là mượn lối nói điệp âm: điệp phụ âm “m” diễn tả mịt mờ của không gian tràn ngập màn mưa.

3. Lối chơi chữ là dựa vào nói lái: 

• Cá đối →  cối đá. Mèo cái →  mái kèo

4. Lối chơi chữ dựa vào hiện tượng trái nghĩa, đồng nghĩa, gần nghĩa.

• Sầu riêng: ý chỉ một loại trái cây của Nam bộ.
• Sầu riêng: ý chỉ nỗi buồn chỉ mình thấu hiểu.

III. LUYỆN TẬP

Câu 1: Trong bài thơ trên, cho biết tác giả đã dùng các từ ngữ nào để chơi chữ? (SGK Ngữ Văn 7 Tập 1- trang 165)

Chẳng phải liu điu vẫn giống nhà,

Rắn đầu biếng học chẳng ai tha.

Thẹn đèn hổ lửa đau lòng mẹ,

Nay thét mai gầm rát cổ cha.

Ráo mép chỉ quen tuồng nói dối,

Lằn lưng cam chịu dấu roi tra,

Từ nay Trâu Lỗ chăm nghề học,

Kẻo hổ mang danh tiếng thế gia.

                          (Lê Quý Đôn)

Lời giải chi tiết:

Lối chơi chữ được dùng ở đây là các từ gần nghĩa: liu điu, rắn, thẹn đèn, hổ lửa, mai gầm, ráo, lằn, Trâu Lỗ, hổ đây đều có nghĩa chỉ các loại rắn.

Lối chơi chữ thứ hai được dùng là sử dụng hiện tượng đồng âm:

• Liu điu: danh từ ý chỉ tên một loài rắn nhỏ còn tính từ ý chỉ nhẹ, chậm yếu.
• Rắn: danh từ ý chỉ chung các loại rắn còn tính từ ý chỉ tính chất cứng.

Câu 2: Mỗi câu sau đây có những tiếng nào chỉ các sự vật gần gũi nhau? Cách nói này có phải là chơi chữ không?(SGK Ngữ Văn 7 Tập 1- trang 165)

– Trời mưa đất thịt trơn như mỡ, dò đến hàng nem chả muốn ăn.

– Bà đồ Nứa, đi võng đòn tre, đến khóm trúc, thở dài hi hóp.

Lời giải chi tiết:

Câu 1 gồm những tiếng: thịt, mỡ, giò, nem, chả.

Câu 2 gồm những tiếng: nứa tre, trúc, hóp.

Cách nói trên cũng là một lối chơi chữ.

Câu 3: Sưu tầm một số cách chơi chữ trong sách báo. (SGK Ngữ Văn 7 Tập 1- trang 166)

Lời giải chi tiết:

– Cách nói ngược:

Vợ cả, vợ hai, cả hai đều là vợ cả.

Thầy tu, thầy chùa, chùa thầy cứ việc thầy tu.

– Câu đối giữa tri huyện Lê Kim Thằng với Xiển Bột:

Học trò là học trò con, tóc đỏ như son là con học trò.

Tri huyện là tri huyện Thằng, ăn nói lằng nhằng là thằng tri huyện.

Câu 4: Trong bài thơ Bác Hồ đã dùng lối chơi chữ như thế nào? (SGK Ngữ Văn 7 Tập 1- trang 166)

Cảm ơn bà biếu gói cam,

Nhận thì không đúng, từ làm sao đây?

Ăn quả nhớ kẻ trồng cây,

Phải chăng khổ tận đến ngày cam lai?

Lời giải chi tiết:

Trong bài thơ trên Bác Hồ đã chơi chữ bằng các từ đồng âm. Ý chỉ qua những ngày đau khổ, độc lập tự do sẽ đến.