I. ĐẶC ĐIỂM HÌNH THỨC VÀ CHỨC NĂNG

Câu 1: Xét những câu sau và trả lời câu hỏi. (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 52)

a) Nam đi Huế.

b) Nam không đi Huế.

c) Nam chưa đi Huế.

d) Nam chẳng đi Huế.

– Các câu (b), (c), (d) có đặc điểm hình thức gì khác so với câu (a)?

– Những câu này có gì khác với câu (a) về chức năng?

Lời giải chi tiết:

– Các câu còn lại có thêm các từ  “không”, “chưa”, “chẳng” khác về mặt hình thức so với câu (a).

– Câu (a) mang nghĩa khẳng định về việc Nam đã đi Huế, còn các câu còn lại phủ định điều đó.

Câu 2: Đọc đoạn văn sau và trả lời câu hỏi. (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 52)

Thầy sờ vòi bảo:

– Tưởng con voi như thế nào, hoá ra nó sun sun như con đỉa.

Thầy sờ ngà bảo:

– Không phải, nó chần chẫn như cái đòn càn. 

Thầy sờ tai bảo:

– Đâu có! Nó bè bè như cái quạt thóc.

– Trong đoạn trích trên, những câu nào có từ ngữ phủ định?

– Mấy ông thầy bói xem voi dùng những câu có từ ngữ phủ định để làm gì?

Lời giải chi tiết:

– Những câu có từ ngữ phủ định trong đoạn trích trên là:

1. Không phải, nó chần chẫn như cái đòn càn. 
2. Đâu có!

– Ông thầy bói thứ hai đã dùng câu phủ định thứ 1 để phản bác ý kiến cùng nhận định của ông thầy bói sờ vòi. Ông thầy bói thứ ba (được sờ tai) dùng câu phủ định thứ 2 để phủ định ý kiến cùng nhận định của cả hai ông thầy bói trước.

II. LUYỆN TẬP

Câu 1: Trong các câu sau đây, câu nào là câu phủ định bác bỏ? Vì sao? (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 53)

a) Tất cả quan chức nhà nước vào buổi sáng ngày khai trường đều chia nhau đến dự lễ khai giảng ở khắp các trường học lớn nhỏ. Bằng hành động đó, họ muốn cam kết rằng, không có ưu tiên nào lớn hơn ưu tiên giáo dục thế hệ trẻ cho tương lai.

(Theo Lí Lan, Cổng trường mở ra)

b) Tôi an ủi lão:

– Cụ cứ tưởng thế đấy chứ nó chả hiểu gì đâu! Vả lại ai nuôi chó mà chả bán hay giết thịt! Ta giết nó chính là hoá kiếp cho nó đấy, hoá kiếp để cho nó làm kiếp khác.

(Nam Cao, Lão Hạc)

c) Không, chúng con không đói nữa đâu. Hai đứa ăn hết ngần kia củ khoai thì no mòng bụng ra rồi còn đòi gì nữa.

(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)

Lời giải chi tiết:

– Các câu phủ định bác bỏ trong các câu trên là:

• a. “Bằng hành động đó, họ muốn cam kết rằng, không có ưu tiên nào lớn hơn ưu tiên giáo dục thế hệ trẻ cho tương lai”. Vì có từ phủ định là “Không có”. 
• b. Cụ cứ tưởng thế đấy chứ nó chả hiểu gì đâu!. Vì nó là câu của ông Giáo được dùng để phản bác lại suy nghĩ của lão Hạc trước đó.
• c. Không, chúng con không đói nữa đâu. Vì nó được dùng để bác bỏ suy nghĩ của chị Dậu. 

Câu 2: Đọc các đoạn trích sau và trả lời câu hỏi. (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 53)

a) Câu chuyện có lẽ chỉ là một câu chuyện hoang đường, song không phải là không có ý nghĩa.

(Hoài Thanh, Ý nghĩa văn chương)

b) Tháng tám, hồng ngọc đỏ, hồng hạc vàng, không ai không từng ăn trong Tết Trung thu, ăn nó như ăn cả mùa thu vào lòng vào dạ.

(Băng Sơn, Quả thơm)

c) Từng qua thời thơ ấu ở Hà Nội, ai chẳng có một lần nghển cổ nhìn lên tán lá cao vút mà ngắm nghía một cách ước ao chùm sấu non xanh hay thích thú chia nhau nhấm nháp món sấu dầm bán trước cổng trường.

(Tạ Việt Anh, Cây sấu Hà Nội)

– Những câu trên có ý nghĩa phủ định không? Vì sao?

– Đặt những câu không có từ ngữ phủ định mà có ý nghĩa tương đương với những câu trên. So sánh những câu mới đặt với những câu trên đây và cho biết có phải ý nghĩa của chúng hoàn toàn giống nhau không?

Lời giải chi tiết:

– Tất cả các câu trên đều có nghĩa phủ định vì nó chứa từ phủ định: không và chẳng. 

– Có thể đặt câu như sau: 

• a) Có lẽ câu chuyện chỉ là một câu chuyện hoang đường, nhưng  lại có ý nghĩa.
• b) Vào tháng tám, hồng ngọc đỏ, hồng hạc vàng, mọi người đều từng ăn..
• c) Từng qua thời thơ ấu ở Hà Nội, ai cũng đều có một lần nghển cổ…

⇒ Việc sử dụng câu phủ định theo lối dùng hai từ ngữ phủ định hay dùng một từ phủ định kết hợp với một từ bất định, thì một từ nghi vấn sẽ là cách để nhấn mạnh hơn ý cần diễn đạt, nghĩa của các câu loại này sẽ đậm hơn nghĩa của các câu khẳng định tương đương như đã lấy ví dụ ở trên. 

Câu 3: Xét câu văn sau và trả lời câu hỏi. (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 54)

Choắt không dậy được nữa, nằm thoi thóp.

(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

Nếu Tô Hoài thay từ phủ định “không” bằng “chưa” thì nhà văn phải viết lại câu văn này như thế nào? Nghĩa của câu đó có thay đổi hay không? Câu nào phù hợp với câu chuyện hơn? Vì sao?

Lời giải chi tiết:

– Nếu thay từ “không” bằng “chưa” thì câu văn phải viết lại như sau: Choắt chưa dậy được, nằm thoi thóp.

– Ý nghĩa của câu sẽ có sự thay đổi vì: từ “chưa” mang ý nghĩa phủ định sự tồn tại ở thời điểm nói nghĩa là khi ấy Dế Choắt không dậy được nhưng sau đó có thể sẽ dậy được. Còn từ “không” mang ý nghĩa phủ định sự tồn tại ở thời điểm hiện tại và cả sau thời điểm này nữa.

– Câu phủ định có từ “không” sẽ thích hợp với tình huống truyện hơn vì sau khi bị chị Cốc mổ thì Dế Choắt đã không bao giờ dậy được nữa, sau đó chết.

Câu 4: Các câu sau đây có phải là câu phủ định không? Những câu này dùng để làm gì? Đặt những câu có nghĩa tương đương. (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 54)

a) Đẹp gì mà đẹp!

b) Làm gì có chuyện đó!

c) Bài thơ này mà hay à?

d) Cụ tưởng tôi sung sướng hơn chăng? (Nam Cao, Lão Hạc)

Lời giải chi tiết:

– Những câu trên đều không phải là câu phủ định vì nó không chứa các dấu hiệu và hình thức của câu phủ định nhưng chúng lại đều được dùng để biểu thị ý phủ định. 

Những câu trên dùng để:

• a. Câu cảm thán mang ý nghĩa phủ định.
• b. Câu cảm thán mang ý nghĩa phủ định.
• c. Câu nghi vấn với ý bác bỏ.
• d. Câu nghi vấn với ý thể hiện cảm xúc ngao ngán.

Có thể đặt những câu mang ý nghĩa tương đương như sau:

• Chả có gì đẹp cả!
• Không hề có chuyện đó đâu!
• Bài thơ này không hay.
• Cụ không biết đó thôi chứ tôi có sung sướng đâu.

Câu 5: Đọc đoạn trích sau (chú ý các từ in đậm) và cho biết: (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 54)

Có thể thay “quên” bằng “không”, “chưa” bằng “chẳng” được không? Vì sao?

Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối; ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa; chỉ căm tức chưa xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù. Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng vui lòng.

(Trần Quốc Tuấn, Hịch tướng sĩ)

Lời giải chi tiết:

Không thể thay thế “quên” bằng “không”, “chưa” bằng “chẳng” vì như vậy sẽ làm thay đổi nghĩa của câu. 

Câu 6: Viết đoạn đối thoại ngắn, trong đó có dùng câu phủ định miêu tả và câu phủ định bác bỏ. (SGK Ngữ văn 8 tập 2- trang 54)

Lời giải chi tiết:

Mẹ: Con làm bẩn chiếc áo này có phải không?

Con: Dạ, không phải ạ!

Mẹ: Không phải con thì là ai?

Con: Do trời mưa gió thổi bay chiếc áo xuống đất đó ạ!