I. ĐẶC ĐIỂM HÌNH THỨC VÀ CHỨC NĂNG CHÍNH

Câu hỏi: Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 11)

Vẻ nghi ngại hiện ra sắc mặt con bé hóm hỉnh hỏi mẹ một cách thiết tha:

– Sáng ngày người ta đấm u có đau lắm không?

Chị Dậu khẽ gạt nước mắt:

– Không đau con ạ!

– Thế làm sao u cứ khóc mãi mà không ăn khoai? (3)Hay là u thương chúng con đói quá?

(Ngô Tất Tố,Tắt đèn) 

a. Trong đoạn trích trên, câu nào là câu nghi vấn? Những đặc điểm hình thức nào cho biết đó là câu nghi vấn?

b. Câu nghi vấn trong đoạn trích trên dùng để làm gì?

 Lời giải chi tiết:

a. Các câu trong đoạn văn trên đều là câu nghi vấn. Đặc điểm để nhận ra câu nghi vấn đó là: Khi nói, ta nhấn giọng ở những từ dùng để hỏi như: “không, thế sao, hay là” và khi viết được kết thúc bằng dấu chấm hỏi.

b. Các câu nghi vấn trong đoạn trích trên dùng để hỏi.

II. LUYỆN TẬP

Câu 1: Xác định câu nghi vấn trong những đoạn trích sau. Những đặc điểm hình thức nào cho biết đó là câu nghi vấn? (SGK Ngữ Văn 8 tập 2- trang 11- 12)

a. Rồi hắn chỉ luôn vào mặt chị Dậu:

– Chị khất tiền sưu đến chiều mai phải không? Đấy! Chị hãy nói với ông cao, để ông ấy ra kêu với quan cho! Chứ ông lí tô thì không có quyền dám cho chị khất một giờ nào nữa!

(Ngô Tất Tố- Tắt đèn)    

b. Tại sao con người lại phải khiêm tốn như thế? Đó là vì cuộc đời là một cuộc đấu tranh bất tận, mà tài nghệ của mỗi cá nhân tuy là quan trọng, nhưng thật ra chỉ là những giọt nước bé nhỏ giữa đại dương bao la.

(Theo Lâm Ngữ Đường, Tinh hoa xử thế)

c. Văn là gì? Văn là vẻ đẹp. Chương là gì? Chương là vẻ sáng. Nhời lời của người ta rực rỡ bóng bẩy, tựa như có vẻ đẹp vẻ sáng, cho nên gọi là văn chương.

(Theo Phan Kế Bính, Việt hán văn khảo)

d. Tôi cất tiếng gọi Dế Choắt. Nghe tiếng thưa, tôi hỏi:

– Chú mình muốn cùng tớ đùa vui không?

– Đùa trò gì? Em đang lên cơn hen đây! Hừ hừ…

– Đùa chơi một tí.

– Hừ… hừ… cái gì thế?

– Con mụ Cốc kia kìa.

Dế Choắt ra cửa, hé mắt nhìn chị Cốc. Rồi hỏi tôi:

– Chị Cốc béo xù đứng trước cửa nhà ta ấy hả?

– Ừ.

(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

 Lời giải chi tiết:

– Các câu nghi vấn trong đoạn trích trên là:

• a. Chị khất tiền sưu đến chiều mai phải không?
• b. Tại sao con người lại phải khiêm tốn như thế?
• c. Văn là gì? Chương là gì?
• d. Chú mình muốn cùng tớ đùa vui không? Đùa trò gì? Chị Cốc béo xù đứng trước của nhà ta ấy hả?

– Đặc điểm hình thức cho biết nó là câu nghi vấn là các từ nghi vấn và cuối câu đều có dấu chấm hỏi.

Câu 2: Xét các câu sau và trả lời câu hỏi: (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 12)

a. Mình đọc hay tôi đọc?

(Nam Cao, Đôi mắt)

b. Em được thì cho anh xin

Hay là em để làm tin trong nhà?

(Ca dao)

c. Hay tại sự sung sướng bỗng được trông nhìn và ôm ấp cái hình hài máu mủ của mình mà mẹ tôi lại tươi đẹp như thuở còn sung túc? 

(Nguyên Hồng, Những ngày thơ ấu)

Câu hỏi:

– Căn cứ vào đâu để xác định những câu trên là câu nghi vấn?

– Có thể thay từ hay bằng từ hoặc vào các câu đó được không? Tại sao?

Lời giải chi tiết:

– Căn cứ để xác định các câu trên là câu nghi vấn là chúng sử dụng từ “hay” để nối tạo ra mối quan hệ lựa chọn đồng thời cuối câu kết thúc bằng dấu hỏi chấm.

– Trong trường hợp này không thể thay từ “hay” bằng từ “hoặc” vì nếu thay đổi thì câu sẽ sai logic, sai ngữ pháp hoặc sẽ thay đổi về ý nghĩa. 

Câu 3: Có thể đặt dấu chấm hỏi ở cuối những câu sau được không? Vì sao? (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 13)

a. Nay chúng ta đừng làm gì nữa, thử xem lão Miệng có sống được không.

(Chân, Tay, Tai, Mắt, Miệng)

b. Bây giờ thì tôi hiểu tại sao lão không muốn bán con chó vàng của lão.

(Nam Cao, Lão Hạc) 

c. Cây nào cũng đẹp, cây nào cũng quý, nhưng thân thuộc nhất vẫn là tre nứa.

(Thép mới, Cây tre Việt Nam)

d. Biển nhiều khi rất đẹp, ai cũng thấy như thế.

(Vũ Tú Nam, Biển đẹp)

Lời giải chi tiết:

– Không thể đặt dấu chấm hỏi vào cuối những câu trên vì chúng không phải là câu nghi vấn.

– Các câu a và b có chứa những từ nghi vấn (có, không,…), nhưng thực tế các kết cấu câu có chứa các từ này chỉ có chức năng làm bổ ngữ cho câu.

– Hai câu còn lại, tuy có chứa các từ ai (ai cũng), nào (nào cũng) nhưng trong các câu này, các từ ấy không nhằm mục đích hỏi.

– Kết cấu kiểu như vậy trong các câu này hoặc trong nhiều trường hợp khác nó thường dùng để khẳng định chứ không phải nghi vấn.

Câu 4: Phân biệt hình thức và ý nghĩa của hai câu sau: (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 13)

a. Anh có khỏe không?

b. Anh đã khỏe chưa?

Xác định câu trả lời thích hợp vs từng câu. Đặt một số cặp câu khác và  phân tích để chứng tỏ sự khác nhau giữa câu nghi vấn theo mô hình có…không với câu nghi vấn theo mô hình đã…chưa.

Lời giải chi tiết:

– Về hình thức:

• Câu a sử dụng cặp từ “có…không”.
• Câu b sử dụng cặp từ “đã…chưa”.

– Về ý nghĩa:

• Câu a là một câu hỏi thực sự hướng vào tình trạng sức khỏe thực tế của người được hỏi, có thể trả lời “ Anh khỏe”.
• Câu b là một câu hỏi kèm giả định (người được hỏi trước đó có vấn đề về sức khỏe), nếu giả định này là sai thì câu hỏi trở nên vô lí.

– Một số câu đã có mô hình “có…không” và “đã…chưa”

• Chị có đi chơi bóng chuyền không?
• Cô đã đi du lịch bao giờ chưa?
• Chiếc ghế này có cũ không?
• Máy ảnh này đã cũ chưa?

Câu 5: Hãy cho biết sự khác nhau về hình thức và ý nghĩa của hai câu sau: (SGK Ngữ Văn tập 2- trang 13)

a. Bao giờ anh đi Hà Nội?

b. Anh đi Hà Nội bao giờ?

Lời giải chi tiết:

– Về hình thức:

• Câu a có từ bao giờ đặt ở đầu câu.
• Câu b có từ bao giờ đặt ở cuối câu.

– Về ý nghĩa:

• Câu a hỏi hướng đến hành động trong tương lai.
• Câu b hỏi về một hành động đã diễn ra trong quá khứ. 

Câu 6: Cho biết hai câu nghi vấn sau đây đúng hay sai. Vì sao?

a. Chiếc xe này bao nhiêu ki-lô-gam mà nặng thế?

b.Chiếc xe này giá bao nhiêu mà nặng thế?

Lời giải chi tiết:

– Câu nghi vấn (a) đúng vì tuy không biết nó nặng bao nhiêu nhưng bằng mắt thường ta có thể cảm nhận được sức nặng của nó.

– Câu nghi vấn (b) sai vì chưa biết giá bao nhiêu thì không thể khẳng định chiếc xe rẻ được.